Tino Fraga: En poucos días cúmprese un ano da morte de María Wonenburger. Semella oportuno facer unha lembranza dela a xeito de homenaxe. Todos os presentes somos persoas que coñecen a súa obra e que a coñeceron persoalmente. Non está de máis dicir que María Wonenburger foi unha matemática coruñesa moi importante nada en Oleiros e o seu labor tivo gran trascendencia internacional, sobre todo se temos en conta a circunstancia de que era muller e empezou o seu traballo nos anos cincuenta do século pasado. No ano 1983, con 56 anos, volve a Galicia en plena madurez persoal e científica, pasa desapercibida e é redescuberta a primeiros do século XXI de xeito independente grazas a un congreso en Santiago con Federico Gaeta. Como foi ese descubrimento paréceme un dos aspectos máis chamativos da súa biografía.

Mercedes Sampaio Yáñez: En 2003 se inició la reedición de la Enciclopedia Gallega de Silveiro Cañada. Juan Soto, coordinador de la editorial, me hizo el encargo de escribir las entradas de figuras destacadas en el ámbito de las Matemáticas. Una compañera mía de primero de carrera y familiar, Otilia Mó, catedrática de Química Cuántica, me dijo que investigara en Ferrol, donde vivía María Wonenburger, y Otilia había dirigido la tesina de carrera de su sobrina, Ana García. A través de Irene Valiño obtuve información sobre María Wonenburger, de sus años juveniles. Por azar descubrí el teléfono de su hermana Amparo, que me dio el contacto de María. Ana Fraga y yo fuimos a verla a su casa junto al puente de A Pasaxe en noviembre de 2003 y desde entonces hubo prácticamente visitas cada semana.

María José Souto Salorio: En 2002 se organizó un congreso de Álgebra en la Universidad de Santiago en el que coincidí con Federico Gaeta, profesor de la Complutense. En la cena preguntó si conocíamos a María Wonenburger, que era una algebrista gallega que tenía un trabajo de mucha relevancia internacional. Yo no la conocía y los que estaban allí, tampoco. Él insistió en que debíamos contactar con ella y darla a conocer.

Ana García Wonenburger: Federico había estado trabajando con ella en Estados Unidos, en la Universidad de Buffalo.

M. J. S. S.: En el ámbito universitario no la conocían, ni en Galicia ni en España.

T. F.: Se puede decir que desde que volvió a España fue una desconocida durante veinte años.

M. J. S. S.: Le hablé de ella a algunas personas, entre ellas a Dorotea, que se entusiasmó con la idea de conocerla.

Ana Dorotea Tarrío Tobar: Atopámola en 2005 grazas a Agapema (Asociación Galega de Profesores de Educación Matemática).

M. S. Y.: Me llamó toda contenta porque quería presentarme a dos amigas, Ana Dorotea y María José, que querían escribir un artículo para la Gaceta de la Real Sociedad Matemática Española.

Víctor Pollán: Os contaré una anécdota sobre cómo era y que da una idea del desconocimiento que había de ella. En 2004 organicé el concurso de matemáticas en Lugo y Mercedes me preguntó si me importaba que fuera María Wonenburger. Al conocerla tenías la sensación de que todos éramos íntimos amigos de ella, y no es mérito nuestro sino de ella. Desde aquella vez estuvimos en contacto y en 2006 en un congreso de Agapema, durante los postres, me dice un catedrático de Álgebra de la Complutense que me quiere conocer. ¿Sabéis por qué? Porque yo era amigo de María Wonenburger. El hombre estaba? Si los de fuera tenían esa sensación de María es que nosotros nos estábamos perdiendo algo.

T. F.: Nos anos 50 ela é a primeira muller que acada as bolsas Fulbright e se vai a Estados Unidos. Comeza unha carreira científica e ten ofertas porque ao mellor en España non tivo oportunidades. Hoxe en día moita xente nova ten que emigrar para buscar traballo. Que puido supoñer iso para ela?

A. D. T. T.: Neses anos non era habitual que unha muller puidera estudar, iso xa é un mérito. Carreiras propias de mulleres eran Maxisterio ou similares, pero Matemáticas non era nada habitual para elas. E non se estudaba iso en Santiago, había que ir a Madrid. Tanto ela como os seus profesores eran conscientes de que non había expectativas de exercer ou ser profesora de universidade estando en España. Por iniciativa dela e deles animáronna a pedir as bolsas que existían con Europa e Estados Unidos. Pediu una bolsa Fulbright e déronlla. O salto foi obrigado e tamén valente ao decidirse a marchar. Aí empezou a súa importante carreira investigadora.

T. F.: Nalgún momento pensou en volver pero non había posibilidades de que traballara aquí.

A. D. T. T.: E que volveu e non lle recoñeceron a súa tese americana, fixo outra tese aquí e tampouco lle foi recoñecida; volvérona chamar de Canadá e volveu marchar.

T. F.: Se non busca a vida en Estados Unidos, o seu futuro como investigadora de Matemáticas en España sería incerto.

A. D. T. T.: E como docente.

V. P.: A mí me comentó que al volver le ofrecían la posibilidad de que se presentara a las oposiciones y que a ver si acababa siendo titular de plaza. Ella les respondió que la estaban llamando de dos o tres universidades de América.

M. S. Y.: Un día le enseñé un juego de ingenio que estaba coleccionando y ella me dijo que su madre tenía uno parecido que le había regalado Zorn. ¿El del lema de Zorn? Yo sabía de Zorn por la asignatura de Álgebra en la carrera. Para mí aquello era estar en el olimpo matemático, aquello estaba a años luz de nosotros.

M. J. S. S.: María fue profesora en las universidades de Toronto y Buffalo durante un pequeño periodo y después y hasta el final de su carrera, en Bloomington, Indiana. Su trabajo se encuadra en el campo de la Teoría de grupos, un campo dentro del Álgebra donde hizo aportaciones muy relevantes. Dirigió la tesis doctoral a Robert Moody; en ella se definen lo que hoy en dia llamamos álgebras de Kac-Moody, que tienen aplicaciones a muchas ramas de matemáticas, estadística, informática, física? Moody fue su primer alumno de doctorado; fue en Canadá, en la Universidad de Toronto.

T. F.: Dirixiu oito teses, publicou vinte artículos de impacto e xenerou unha certa escola.

M. J. S. S.: Por los trabajos con Moody y con Bergman. Hay un artículo conjunto con ellos que tiene muchas citas.

T. F.: O valor do traballo de María é aínda maior se se compara co que se facía daquela en España.

A. D. T. T.: Nos anos cincuenta o campo das Matemáticas estaba más bien estancado, polo que publicar en revistas de impacto e dirixir oito teses antes dos 56 anos é un logro importantísimo. Penso que os investigadores, aparte de publicar e investigar, deben crear escola, formar a outra xente, e Robert Moody é un doutor honoris causa, e todos os seus discípulos son profesores. Iso foi extraordinario para unha profesora española.

T. F.: Profesores españoles en Estados Unidos debería haber moi poucos. Y los españoles que trabajaban aquí no la conocían.

A. G. W.: Tenía más contacto con profesores americanos. De todos modos ella era muy campechana, no se dejaba oír ni notar, había que ir a buscarla. Era su carácter.

Xosé Enrique Pujales Martínez: O que lle dá máis valor ao que fixo. Sendo como era, ela se puidera quedaba aquí coa familia. Cando chegou aquí non se lle deu valor, nin nos anos oitenta nin no 2004, pero porque non era coñecida. Chega a ofrecer a biblioteca á Universidade de Santiago e non se lle valora por descoñecemento total.

T. F.: Non se vendía. Uns valen pouco e se venden moito, pero ela todo o contrario.

A. G. W.: Mi abuelo quería que María estudiase Ingeniería.

T. F.: Pero a familia apoiouna moito cando quiso estudar fóra. Compensou as carencias do sistema universitario e científico español. Iso explica que con 56 anos, co futuro académico que ten, deixe os bártulos e volva a A Coruña porque entende que debe axudar a coidar á nai. Foi un sacrificio importante.

A. G. W.: Sí, pero ella seguía en su mundo, con sus clásicos papelitos haciendo números. En los últimos años, con la repercusión de Moody, estaba muy volcada en los números primos.

X. E. P. M.: Estamos falando de homes e nomes que para nós poden supoñer moito pero para a xente non, como a teoría de Kac-Moody, que é importantísima. Para entendelo contarei isto: eu seguía unha serie de intriga na televisión chamada Numbers e mostreille a ela no instituto que nun dos capítulos o matemático que colaboraba coa policía para resolver casos aplicaba a teoría de Kac-Moody.

V. P.: El gran problema de las matemáticas es que en muchas cosas los matemáticos tienen que ir muy por delante de las aplicaciones prácticas.

T. F.: Cando ela aposta por coidar á súa nai asúmeo con naturalidade. E cando se redescubre a súa figura, porque ela non fai nada por descubrirse, sendo como é, tamén o encaixa con naturalidade, sen esaxeración. E ao mesmo tempo, paseniñamente a comunidade académica e institucional vaille dando recoñecemento: a UDC a nomea doutor honoris causa, se lle dan varios premios?

M. S. Y.: Yo añadiría que se la reconoce, además de en enseñanza secundaria, en educación infantil.

V. P.: Aprovechando que ella había ido a Lugo, solicité a la Concejalía de Educación que había que dedicarle algo a María Wonenburger. Propusieron algo relacionado con educación y lo que hicieron fue ponerle su nombre a una escuela infantil municipal, que está en la calle de Vázquez Queipo. Tardó en hacerse porque estaba en el mismo paquete de si le ponían o no el nombre de una calle a Manuel Fraga.

X. E. P. M.: Hai que ter en conta que a ela lle encantaba o contacto coa xente moza. Asiste a moitos centros para falar cos estudantes, pero en ningún sitio ela deu unha conferencia, prestábase a dialogar como agora, iso era o máximo.

V. P.: Yo le pedí que fuera una vez a Guitiriz, la vine a buscar, dijo que sí, pero que no daba charlas. Solo pidió que quienes asistiesen le preguntasen lo que quisieran, lo que me obligó a mí a que el público preparase lo que tenían que preguntar. Y ese público luego me dijo que no pensaba que María fuera una mujer tan risueña y cercana. Quedaron desbordados por ella, por una científica.

T. F.: Ela deixa unha forte mensaxe de vocación e superación para a xente nova interesada na ciencia.

A. D. T. T.: Deixounos sorprendidos unha frase que nos dixo: Teño tendencia a ser feliz. A verba 'tendencia' é moi do campo das matemáticas. Esa frase resume o seu carácter. Transmitía esa ledicia e felicidade humilde e discreta.

A. G. W.: Incluso cuando ella terminó la tesis su compañera en Yale le dijo que debía buscar a alguien para que la mecanografiase y la editase. Bueno, ella no hizo mucho por seguir adelante. No era competitiva. Una de sus amigas, Toby, la ayudó a ello.

X. E. P. M.: Un dos seus últimos artigos, en 2007, sobre os números primos, estaba en galego e eu traducino. Deume moitísimo traballo porque era difícil de entender, eu non estaba ao nivel das publicacións que os publicaban, e porque o seu rigor de traballo mantíñase igual. Non lle gustaba o que traducía, pedía cambiar cousas, sempre había algo que perfeccionar.

A. G. W.: En un año sabático que se tomó en Estados Unidos se aficionó al taichí. Y también le jugaba al hockey sobre patines y al tenis. La música le encantaba.

A. D. T. T.: Para desmitificar a idea de que os matemáticos só pensan en matemáticas, eu quero dicir que a María Wonenburger lle preocupaban tamén moito a cultura, a música, a política, o cine? Estaba moi enterada de todo o que pasaba e era unha persoa moi sociable.