O pasado mes de abril celebrouse o vixésimo aniversario da Domus coruñesa. Un centro de divulgación científica sobre o ser humano que contribuíu a situar a ciencia como elemento de referencia para a cidadanía, resultado dunha positiva iniciativa do Goberno municipal presidido por Francisco Vázquez.

A cultura científica avanza coa posta en marcha de proxectos dese tipo, mais como pensamento crítico esixe un trato e respecto axeitados. Sobre esta cuestión imos tratar no episodio de hoxe, partindo dunhas curiosas declaracións do propio exalcalde co gallo do décimo quinto aniversario da Domus.

Vázquez lembrouno con precisión nun xornal local: "Lo mandé poner hace quince años". O que ordenou colocar en 1995 foi unha foto dun feto de 14 semanas, porque "se ve que es un ser perfectamente formado". Ou sexa, afirmou que intervira de forma directa na inclusión dun elemento do módulo interactivo dedicado á reprodución humana, o que contén o vídeo dun parto. E efectivamente o elemento expositivo incorpora, entre unha serie de fotos correspondentes ao desenvolvemento embrionario humano, a dun feto de 14 semanas.

A claridade da instrución non veu acompañada dunha manifestación explícita do obxectivo final perseguido. Mais resulta evidente que o exrexedor pretendía con esa imaxe apoiar a súa particular cruzada a favor da penalización das mulleres que abortan.

A ausencia de cualificación profesional de Vázquez no terreo da Bioloxía e Medicina e tamén no mundo da museoloxía científica levan a concluír que esa actuación particular do exalcalde foi realizada en base á súa especial posición ideolóxica e xerárquica no Concello.

Unha intromisión ilexítima desde o poder no ámbito da comunicación científica, na medida en que confundiu as súas crenzas persoais coas obrigas políticas que lle correspondían. Polo tanto, aproveitou o poder que lle outorgou a cidadanía para promover a súa crenza relixiosa, que lle leva a entender que a interrupción do embarazo é pecado e mesmo delito. Por iso quería que todos "viramos" o que el "ve" e, sobre todo, que chegaramos á "conclusión" á que el chega.

A inxerencia que non cesa

A historia recolle numerosos e moi diversos casos de intromisión de diferentes autoridades e/ou grupos de poder na actividade dos científicos ou na comunicación da ciencia.

En Galicia non faltan exemplos sobre o tema; lembremos algúns. Ao inicio do curso académico 1920-1921, o catedrático de Patoloxía Roberto Nóvoa Santos (1885-1933) leu o discurso inaugural na universidade compostelán: El problema del Mundo Interior. Inmediatamente, un número extraordinario do Boletín Oficial do arcebispado de Santiago de Compostela recolleu un texto do cardeal José Martín de Herrera condenando rotundamente os contidos do discurso.

De exposición "herética" cualificouna o prelado, pois, dicía, "el Dr. Nóvoa Santos cayó en los abismos del panteísmo". A rotunda expresión, "caída nos abismos", non deixa lugar a dúbidas sobre que para o cardeal, Nóvoa "vía mal". Por iso concluíu que "prohibimos la lectura, retención y difusión de dicho discurso y mandamos a nuestros amados diocesanos a cuyas manos hubiera llegado que lo entreguen al párroco o al confesor, quienes a su vez nos lo darán para destruirlos".

Incrible, ¿non si? Desde a perspectiva actual non ofrece dúbida, mais considerado en termos históricos poderíamos considerar que Nóvoa foi bastante afortunado. A prohibición que sufriu era moi pouca cousa se a comparamos co que lle acontecía no período previo aos defensores de ideas que as autoridades eclesiásticas consideraban inadecuadas, os que segundo elas tiñan "miopía" ideolóxica.

Só cen anos antes aínda actuaba a secuela da Inquisición en Galicia. En 1818 dous estudantes, os amigos e futuros científicos Ramón de la Sagra (1798-1871) e Casiano de Prado y Vallo (1797-1866), sufriron persecución porque as súas preferencias, ideas, lecturas e reunións non eran do gusto do tribunal purificador. Casiano estivo seis meses no cárcere da Inquisición; liberado en xaneiro de 1819, pasou a vivir á Coruña, onde o pai, Melchor de Prado, era arquitecto municipal.

Mariano Cubí i Soler (1801-1875) tivo que afrontar, en maio de 1847, unha denuncia dun xesuíta polas ideas que expuxo nun curso sobre Frenoloxía que impartiu en Santiago. O Tribunal eclesiástico compostelá expediu orde de arresto, polo que Cubí permaneceu detido ata o mes de abril do ano seguinte nun piso na Coruña.

Tampouco saíron ben librados os profesores da da Universidade de Santiago que en 1875 se opuxeron ás instrución represivas do Ministro de Fomento Manuel Orovio Echagüe, partidario de limitar a liberdade do profesorado de secundaria e universitario para elixir o libro de texto e o programa da súa materia. Augusto González de Linares (1845-1904), catedrático de Historia Natural da Universidade de Santiago, foi expulsado da institución e chegou a estar preso no Castelo de Santo Antón da cidade herculina.

A lista de casos é interminable e dalgúns fun testemuña. Os que eramos rapaces nos anos 60 do pasado século aprendemos algo da lepra antes de acudir aos libros e saber do bacilo de Hensen, a bacteria causante. Pasounos ao contemplar a película Molokai, a vida do pai Damián cos leprosos desa illa. Unha das poucas que autorizaba, polo seu contido relixioso ortodoxo, a autoridade gobernativa franquista na Semana Santa. Nesa ocasión non era unha foto a que "debíamos ver", foron moitas fotos!

Máis rechamante foi o que nos aconteceu cando na carreira de Bioloxía a profesora encargada de impartir a materia de Fisioloxía humana non abordou a reprodución. A catedrática, Pilar Fernández Otero, usou da súa autoridade académica para que non "viramos" esa parte do programa. Quizás no tema puido influír que esa docente, que rematou o seu percorrido profesional na Universidade de Navarra, pertencera ao Opus Dei.

Os casos reseñados presentan diferenzas de entidade, posúen o seu perfil propio, pero todos teñen en común o afán inquisitorial da autoridade, a intromisión do poder, o desexo de forzar a "ver" ou a evitar que se vexan certas cousas; o intento de deturpar a mensaxe da ciencia.

Unha elección errada

A particularidade do caso da foto da Domus reside no carácter polémico do tema que aborda, a súa incongruencia co papel que lle corresponde ao centro de ciencia afectado e a irregularidade política que supón a súa iniciativa nun sistema democrático. Sobre este último punto cómpre subliñar a penalización ás mulleres que deciden abortar nunca figurou no programa electoral polo que o exalcalde foi escollido nos comicios locais.

O tema do aborto é complexo e posúe múltiples aspectos a considerar, porén un centro de ciencia, neste caso a Domus, non é un lugar axeitado para abordalo, como seguro que sabía o responsable técnico da institución. Porque a Bioloxía non é un elemento fundamental á hora de decidir o que supón a interrupción dun embarazo. O coñecemento científico pode ilustrar características funcionais do embrión e o feto pero non afirmar ou negar se estas lle confiren a condición de ser humano. Non resolve o tema en litixio, nin, por suposto, se se debe penalizar á muller que decide abortar, principal protagonista do conflito.

Adoutrinamento privado

Poderíamos pensar que o exalcalde Vázquez confundiu a ciencia co adoutrinamento e o ámbito público co privado. Mais en realidade utilizou o seu poder político para confundir ao público con un proceder retorcido e sobre todo ilexítimo, porque non foi escollido para dar leccións de determinada moral.

A cidadanía dispón dun importante antídoto fronte a xestores que, elixidos democraticamente, teñen certos comportamentos autoritarios: afondar no sentido crítico, un elemento que debe ser compañeiro inseparable da ciencia.