Tempo de crisantemos, de cabazas , de mazás e de castañas, de sementes... época pois de esperanza e rexeneración, propicia para prepararse para o inverno en feiras como a de Monterroso. Ábrese así Novembro, celebrando a cristiandade a Todos os Santos da Corte Celestial e ós Defuntos. Algo co que cumprimos automaticamente neste noso extremo occidente, onde temos como centro e capital unha Compostela nacida arredor dun sartego santo. E xa fomos máis cumpridores do que somos con estas liturxias arredor da morte, das Parcas, das Señas, da Santa Compaña, das Moiras ou das "Mouras", que no imaxinario non son máis que a representación da luz avisadora, o guieiro experimentado dos que se foron, os defuntos. Agora apuntámonos a canto Entroido e comercio chega, que si o Samaín céltico irlandés ou o cinematográfico Halloween americano petando nas portas. Unhas e outras non son máis que persistencias de cultos prehistóricos para este tempo que pecha un calendario agrario e abre a outro. E faise desafiando e burlando o medo, á morte, entre esconxuros e ritos de iniciación. Xogos cada vez máis atrevidos, arremedando a sanguiñolentos zombis, mesmo levados á moda en estampados, ó cine...

País de lendas e contos de mortos: na soidade sombría dos montes de Soutelo, cara ó Cachafeiro, hai unha tumba de pedra que se di dunha meiga e que un crego non a deixou enterrar en campo santo parroquial. Algo que se perde na memoria dos máis novos. Mesmo a historia da meiga de Torbeo, en terras de Quiroga, que, o vir da feira de Monforte, morreu no tren e foi enterrada na parroquia de Rairos... súa tumba aparecía coa pedra movida, aberta.... até que se levou a enterrar á súa parroquial de Torbeo...

Certo que isto da vida e da morte está ben atado en Galiza, levámolo escrito nos xenes. Toda parroquia tivo e competiu con outras polo seu igrexario: con reitoral, templo coutado polo adro, cemiterio, cruceiro e osario. Espazo sacro no que afortalar a identidade e a vida, onde xuntarse cada domingo os vivos sobre as campas dos seus mortos. Máis as costumes e mesmo as tradicións mudan aceleradamente na sociedade do consumo e do espectáculo. Xa nada teñen que ver aqueles velorios de antes, derradeiro homenaxe no cuarto grande da casa, despois a condución, levando os amigos o cadaleito ós ombreiros, outros os cordóns da caixa, deténdose nas encrucilladas, responso tras responso... O defunto pasaba a ser da comunidade. Derradeira despedida que agora se encomenda, por catálogo, ás empresas funerarias, nos tanatorios, para tratar ó defuntiño -e dicímolo así con esa mística íntima- en "categorías" segundo as posibilidades económicas. Tamén en Galiza neso dos tanatorios estamos moi no punteiro, metémolos no corazón das vilas ou nas aforas, aínda sen unha regulación ó respecto. Esperpéntica industria fúnebre que mitiga o paro, revitaliza os centros, a carón do supermercado ou da cervexaría e sementa preguntas e filosofías sobre os que morremos a cada intre. Sábeno ben en Ribadavia, capital mundial dos feretristas. En Fisterra con tanta significación arredor do fin do mundo, da morte do sol en altares con cultos fecundativos, onde se venera e se festexa a un dramático Santo Cristo de barba dourada , ó chegar ou ó saír de Fisterra petamos de bruzos con tanatorios e cemiterios tradicionais e de vangarda: velaí o deseñado por César Portela no fin do camiño de peregrinación, nas abas acantiladas do monte do San Guillermo das pedras fecundadoras, cara ó cabo e a carón da luz do Faro... Os camiños rematan no cemiterio, metáfora que pon o cabo do fin no cabo do principio, o encontro entre o enigma da Omega e da Alfa. Teoría, poesía e filosofía entre panteóns. Os deseñados por Portela son como pezas dun dominó nun xogo inacabado. Cemiterio que, polo de agora, os paisanos, pese a ser criados polo arrolar do océano, non queren e prefiren o caos de panteóns e tumbas do vello camposanto, a carón da Igrexa de Santa María da Area, alí entre solemnes panteóns e os máis humildes con pequenos túmulos cubertos de cunchas de Venus.

Tradicións da morte que misioneiros e conquistadores levaron ás Américas, para mesturalas coas dos indíxenas, multiplicar e dar así como resultado un colorista sincretismo fúnebre, de formas, ritos e gastronomía, que caracteriza e espalla Centroamérica. Culto ós mortos moi vivo en comunidades como a xitana.

Aínda non saben os arqueólogos como eran as costumes funerarias dos castrexos,como e onde enterraban ós seus, posiblemente incinerados. Pola contra os romanos, preocupados pola hixiene, impoñen normas onde e para as súas necrópoles, enterraban en lugares sinalados, á beira dos camiños, entradas ou saída das urbes. Estruturas de sepulcros antigos que expresaban o poderío económico das familias, dende simples caixas feitas in situ con cachotes ou tégulas, até sarcófagos ou estelas labradas, con epígrafes, cupas pras cinzas en todos os materiais e que se complementaban con grandes ou pequenos túmulos, con cipreses verdes, flores, lámpadas....elementos de vida ante a soidade da morte. Monumentos que ofrecen abundantes datos para a Historia.

As primeiras comunidades cristiáns eran enterradas arredor do templo. No Adro Vello, en San Vicente do Grove, sobre un pequeno núcleo de salgados romanos erixiuse en época Alto Medieval un templo cristián e arredor del o camposanto con tumbas de diferente rango. Por todas partes os poderosos fidalgos, clérigos e ricos comerciantes pagaban polas indulxencias e por enterrarse no interior dos templos, os máis humildes fora, no adro... Os templos medievais de Galiza son auténticos museos de escultura funeraria: as catedrais, San Francisco de Betanzos, a Encomenda de Beade...

Os cemiterios urbanos reproducen o urbanismo e gustos de cada tempo, o clasismo en barrios, como o de Mondoñedo, co seu apartado espazo civil para os ateos,tamén a área dos clérigos da catedral, a dos católicos máis ricos en lugar privilexiado e con ampulosos panteóns, coroados por insignias da Eternidade... e na parte máis baixa os humildes túmulos e campas dos máis pobres. Velaí o cemiterio gremial de Noia coas campas con siglas e instrumentos alusivos a mariñeiros, carpinteiros, zoqueiros, canteiros, peregrinos do medievo... O camposanto encantador de Adina, arredor da Colexiata, sobre a que foi poderosa Iria Flavia cantado por Rosalía e onde inicialmente foi enterrada, tamén coa campa atravesada de Cela. O gran cemiterio mariño do San Amaro da Coruña, emproando cara o Mar da Marola ou dos Ártabros, obrigada lección de Cultura e Historia. Como o de San Francisco de Ourense.

O camposanto parroquial de Outerio de Rei, cantado por Manuel María, que acolle ó poeta chairego na proa do seu couto, "Este meu cimeterio, pese á vulgaridade/ e ao mal gosto, ten algo de horta/ben labrada, de rústico xardín, e unha mornura íntima de lar.../".

Cemiterios históricos, como o de Paleo, en Carral, onde se lle deu sepultura ós seguidores de Solís, "Mártires", fusilados no 1846; o cemiterio de Ortigueira, como unha nao de Caronte cara ó labirinto da ría... O de Moldes, en Boborás, sobre un castro e arredor dunha hermida románica... E eses camposantos da Terra Cha, como o de Goiríz, o de Alba con panteóns rematados por gabletes de filigrana apuntando ó ceo, esmerada obra dos canteiros de Román.... O de Señorín, no Carballiño, coas tumbas de decimonónicos comerciantes...

Tamén hai cemiterios contemporáneos, aínda máis pensados para a inhumación que para a incineración, como claustros ben organizados, como o da parroquia do Allo, inmediato ás Torres, no concello de Zas, dos arquitectos Francisco Mato e Leandro del Río Regos, ou o cemiterio de Dumbría da arquitecta Rosa Pichel que incorpora nos nichos cores. A morte nunca prescribe e cada novembro está de moda.