Si sobre o globo terráqueo hai un país no que máis se venere á muller, representada como paradoxo e a un tempo en virxe nai, conxuntada con María en Trindade feminina, ese é Galiza. Tampouco quedan atrás a Provenza, a Borgoña ou a Toscana e iso débese a comúns e fondas raiceiras na Prehistoria e na Historia da cristiandade. Abondan os documentos arqueolóxicos, artísticos, antropolóxicos, mitográficos. Apartado da Teoloxía dedicado ao culto á Virxe, a hiperdulía, (hiper=super/dula=esclava: superescrava de Deus), semellante ao significado de is-lam: sometemento a Alá. Sempre sometidos aos deuses. Idea reafirmada no pasaxe da Anunciación, cando María resposta ao mandado do arcanxo Gabriel cun "fágase en min segundo a túa palabra" . Coacción dun deus varón, de ideoloxía machista, María humilde, submisa. A hiperdulía insiste no culto singular á Virxe, na natureza humana de María, "diferente da adoración que se debe ao Verbo encarnado?." Tal como precisa o Concilio Vaticano II. Culto xa documentado no século II na catacumba de Santa Priscila de Roma e que coas lexións romanas e por medio dos seus soldados cristiáns espallouse por todo o imperio e velaí templos asociados a enclaves romanos, altomedievais e con advocacións que dan que cavilar: en Iría, en Ourense Santa María Nai, a Barca de Muxía... Non estraña que neste confín tradicionalmente de rosarios, escapularios e confrarías, no século X, por inspiración, obra e gracia do santo galego Pedro de Mezonzo nacera a Salve Regina.

O culto á deusa nai terra, á fecundidade, pérdese no mapamundi e na Prehistoria, dun xeito ou doutro común a todos os pobos, evolucionando en matriarcados neolíticos, herdo logo sometido a ideoloxías patriarcais, sofisticado en iconografías, cultos e liturxias: a Ishtar sumeria, a Nut exipcia, a que con Geb, enxendra a Isis, deusa-nai que, de peito, aleita ao seu fillo Horus, tema do que se saca a iconografía da Virxe-Nai, sedente... a Astarté siria, a Afrodita grega ou a Venus romana, reconvertida polos latinos en Magna Dea Cibeles, Gea, Demeter?A relixión India e as civilizacións precolombinas baséase en principios semellantes? Os nórdicos rendían culto á feminina Nerthus, os celtas a Dana, da que descenden os Tuatha Dé Danann, cos que -segundo a Leabar Gaabala, libro das invasións a Irlanda- lida Ith e o seu pai Breogán. Os vascos teñen na tradición a Mari? o culto primitivo ás virxes negras, como a berciana da Encina, a tan venerada e rianxeira de Guadalupe, Monserrat...

Repártense polo almanaque festividades dedicadas á Virxe, farase en suxestivos xeitos de expresión, case sempre en base á comenencia, para pedir: como nai deus Deus, valedora da humanidade, como Inmaculada, na súa purificación, nas aparicións da Saleta, de Louredes, de Fátima?. Na Anunciación, na Asunción, no Pentecostes, como Corazón de María, como Raíña, das Mercés, dos Anxos, da Estrela, do Rosario? do Perpetuo Socorro, dos Remedios, dos Milagres, do Carme, das Dores, das Neves, das Cabezas, de Cela, do Pino, da Peneda, do Monte, do Camiño, do Portal e da Ponte, Peregrina, do Piar, da Cova e da Covadonga? Advocacións e imaxes abandeirando santuarios: Nosa Señora do Faro, da Franqueira, de Amil, das Areas, do Corpiño, de Pastoriza, do Cebreiro?

Así é que cada oito de setembro, cando se está na cerna das vendimas, o sol decae en ouros vellos e fai da paisaxe un inmenso retablo barroco, non hai parroquia deste confíns do vello mundo que non celebre con solemnidade o nacemento de María, descendente da liñaxe de Abraam, Xacob e do Rei David?. e saque as súas imaxes de pedra ou de madeira en procesión sobre carros ou coas andas adornadas sobre os ombreiros, ofrendas de billetes, devotos a pasar baixo dela, a fregarlle o manto... de fondo músicas antigas, foguetes... poxa de ofrendas e xantar enxebre.

Festividades convocando á xente en novenario, festa, feira e romaría arredor da igrexa parroquial ou da ermida dedicada a María, quizais santuarios edificados sobre reliquias e con cultos máis antigos a calquera dos Catro Elementos: unha fonte, unha pedra, unha árbore, en tempo de equinoccios ou solsticios? Santuarios, no medievo, cantados e propagados polos trobeiros, na arte e en toda unha expresiva carteleira e novenarios. E arredor do encontro festivo medra a solidariedade, a palabra, a música, a danza, os saberes, a cultura que identifica un pobo, aínda tamén con novas perversións que tentan contra a súa evolución normal. Santuarios con sorprendentes arquitecturas e rico patrimonio moble, retablos, litúrxico, merecedor de maior control: pórticos e altares coa colorista imaxe da Virxe, inmaculada ou Nai, ante a que se axeonllan magos e ao pe da que cavila o seu marido Xosé? Incluso algún nobres acóllense a súa protección nas súas cruzadas, así os Andrade que arredor do seu escudo e pedra armeira poñen festón cun Ave Maria Gratia Plena.

A devoción a María espállase no Románico pola misión cisterciense dos Bernardos, a través daquelas súas multinacionais que eran os mosteiros. Centros que avalaban, en nome de Deus e da súa Nai, a campaña imperial de monarcas, como Alfonso VII, amigo de San Bernardo de Claraval, co que acordara repartir polo seu reino mosteiros dedicados a alentar aos servos. E non quedará a cousa en beatería de oracións, ladaíñas, senón humanizando o territorio en campos traballados para pan e para acios de viño, en feiras e romarías. Teocracia, cruzada fronte a eses "outros" cualificados como "infieis" e velaí os mosteiros de Sobrado dos Monxes, Oseira, Melón, Carboeiro, Armenteira, Acibeiro, Montedrramo, Monfero, Espadañedo, Penamaior, Carracedo? os que levarán por diante o nome de Real Mosteiro de Santa María de... Querendo así os inxenuos señores feudais garantir coas armas, a oración e o traballo o reino vital deste mundo e o mortal do Trasmundo.

Por algo os peregrinos, cumprindo esa ascese e ritual de pasaxe que leva de oriente ao occidente, do nacer ao solpor, á tumba dun significado apóstolo, atravesando pontes, pórticos, ao entrar na catedral compostelán pousaban os cinco dedos da man dereita no parteluz de alabastro dese catecismo que nos eleva á Xerusalén Celeste e que é o Pórtico da Gloria. Nesta columna represéntase o "soño de Xesé", pai de David, quen ve saír do seu corazón unha árbore na que se enredan os devanceiros de Xesús, no centro María, sen tocarlle as ramas? Reparemos nesas imaxes románicas, como ídolos, que na man mostran o froito, a flor, a espiga, a mazá, o acio de uvas... e no colo o "froito bendito do seu ventre"... Así tamén se expresa nos cruceiros populares, ao pe da incerteza das encrucilladas, como oracións en pedra, erguidas ao ceo, coroadas pola cruz, que no anverso mostran ao Crucificado sobre a caveira da morte e no reverso, sobre os anxos á Nai-Piedade que no colo materno acolle ao seu fillo, sempre como un neno, envoltos no misterio dun óvulo orixinal.

As festas acumulan estratos que nos levan a facer arqueoloxía sobre as súas orixes, sobre a súa orixinalidade, parte do que somos.