"No río Monelos vimos a historia soterrada, as anguías na Vedra e galerías abovedadas"

-Como nace a idea desta longametraxe?

-A idea chegoume en 2011 e fixen un primeiro ataque en solitario na primavera do 2013, antes estivera compilando información, pero non sabía moi ben como enfocalo, tiña moi claro que quería falar da memoria e da súa perda, pero tiña que atopar unha persoa coa que dialogar sobre ese tema, que foi Antón Núñez, o coguionista, e puxémonos a facer a película en serio a partir de setembro do 2014.

-Seguen o percorrido dun río que xa non está e do que case non quedan pegadas, agás o nome dunha rúa, unha ponte e un monumento nunha rotonda, como é ese descubrimento?

-Eu penso que hai unha pegada invisible do río, que é o que o fai tan interesante. Hai unha memoria viva, que está na xente maior, que se bañaba nel, que xogaba e que pescaba anguías, pero tamén na memoria de persoas máis novas, que xa non chegaron a ver o río descuberto pero ás que lles chegaron estes relatos. Este percorrido, que ten moito de terapia persoal para min, ten unha desembocadura, se non alegre si que aberta á esperanza, porque a película nace da anguria da perda dos recordos, de pensar: "que pasa se mañá empezo a esquecerme de todo?". Tecendo as memorias de toda esta xente e recuperando a imaxe do río, decátaste de que, ao final, nada se perde, porque sempre haberá persoas depositarias do que viviches e do que pensaches. A experiencia directa das persoas co río foi moi forte, así que hai pegadas, como as enchentes... Hai unha frase na película que di: "as verdades negadas retornan como síntomas" e a película empezou moi vencellada á perda de memoria, pero segundo se ía enchendo o río, a metáfora facíase máis forte. Todos temos segredos con nós mesmos e as cidades agochan grandes segredos. Construímos discursos identitarios cheos de ocos e de visións sesgadas, pero hai algo aí debaixo, como un río, que, un día, sae para fóra, que desborda e sae á superficie.

-Hai varias testemuñas, unha delas que non ten ese contacto tan directo co río que fala de conexións neuronais, por que esa parte menos pegada á historia da cidade?

-A película ten varios niveis, un deles é o de contar a historia da desaparición do río, un mosaico de vivencias persoais dos seus habitantes, aínda que moitos non se recoñecen como tal, e despois hai esa da dexeneración, que fala das conexións neuronais como se fosen regos de auga que se esvaecen ou se obturan, que secan ou se reconstrúen. A presenza deste neuropsiquiatra, Antón Álvarez, é como un contrapunto escéptico. Hai dous enxeñeiros tamén, Ramón Molezún, que fora decano do Colexio de Enxeñeiros -o responsable da urbanización do polígono de Elviña, responsable tamén da Vedra tal e como a coñecemos agora desde o punto de vista técnico-, que fala de como demoleu todo e, despois, o outro é un técnico de Augas de Galicia, David Hernáez, que ten unha visión radicalmente diferente e está escandalizado por como se executou todo isto. E despois estou eu, que conto a miña historia persoal. Sen ser exhibicionista, intento escarvar bastante porque penso que, o que realmente nos une, é o fondo de todo. Na superficie todos temos millóns de cores e de sabores pero, no fondo, todos temos medo das mesmas cousas.

-Ese proceso de perda do río, cando comezou? Cando empeza a cidade a soterrar e a cambiar o curso do río Monelos e por que?

-A parte máis forte é relativamente recente. Polo que estivemos investigando, o primeiro desvío é de 1776, antes incluso da realización da fábrica de Tabacos, cando a zona da Palloza empeza a ser industrial. Antes o río acababa xunto a pena dos Xudeus, na zona da Palloza e non en San Diego.

-E despois?

-A segunda ten que ver coa construción da estación de ferrocarril do norte, que ocupaba o que hoxe é a estación de buses, no ano 1883. Seguramente, pola zona do porto sempre houbo pequenas intervencións, pero a terceira grande intervención foi a da construción do polígono de Elviña. Supuxo arrasar o vello Monelos, que era esa zona de transición entre o campo e a cidade, cunha identidade de seu, xa que era a cabeza do Concello de Oza, antes da súa anexión á Coruña en 1912. É un sitio moi determinado pola presenza do río, porque tiñan os muíños, a fábrica de fariña... A estrada a Santiago, a vella ponte que segue intacta, sorprendentemente, debaixo da rotonda de Novos Ministerios. Coa construción do polígono de Elviña, sacaron a toda esa xente das súas casas e metérona no Barrio das Flores. Certas zonas aínda tardaron en ser derrubadas e hai xente que fala de que viron como tiraron as casas e creo que até chegaron os xitanos a ocupar esas casas.

-E está tamén a voz de Bienvenido Gabarri, o patriarca das Rañas.

-Si, el explica que os xitanos sempre buscan os ríos para se estableceren. Primeiro estaban na desembocadura e, despois, subiron un pouco cara á Cubela. Estamos falando dos anos sesenta. Nós compramos os dereitos por un tempo de Así crece una ciudad, do camarógrafo de Franco, que é unha peza encargada polo Ministerio de la Vivienda franquista e que ten unhas imaxes bestiais, porque se ve a destrución de todo o que había no polígono de Mezonzo, en Elviña, no Barrio das Flores, Zalaeta... Contamos tamén con fotos de Francisco Pillado, de José Castro e de Alberto Martí e, como as pescudas no século XXI non se cinguen ao arquivo municipal, hai unhas fotos de Ramón Pico, que é un home que coñecín polo Facebook, porque me metín en todos os grupos que había sobre a cidade e, nunha delas, aparece Bienvenido Gabarri, de rapaz, con 16 anos.

-Co paso dos anos vanse tomando decisións políticas que obrigan ao soterramento do río, como fala o exalcalde Liaño Flores desas decisións?

-É un privilexio contar cunha persoa como Liaño Flores na película, porque é historia viva da cidade. Se lle preguntas cando comezou a súa carreira política di que no 1968, pero na Wikipedia di que era concelleiro no 1946. É un habitante do río máis, obviamente, non igual que o que é expulsado da súa casa porque el gobernou a cidade, pero Liaño fala, sobre todo, do que pasou na Cubela, que foi froito do vazquismo. E, para min, Vázquez é un herdeiro absoluto dos gobernos anteriores. Liaño é bastante crítico con como fixeron as cousas, di que el tiña outra idea, a de facer un parque público e un colexio. Era moi fácil facer un paralelismo entre a súa figura e a de Bienvenido. Estando nos dous extremos da escala social son persoas que viron moito nesta cidade, que representan moitas cousas, que falan moi ben pero que teñen cousas das que non queren falar, por iso o capítulo no que aparecen os dous, como nun espello, se chama O Segredo. Con Bienvenido, por exemplo, eu intentaba que nos falase dun xeito máis claro do que pasou en Penamoa e non houbo maneira e non porque el tivese implicación, porque a súa familia foi da Cubela ao Ventorrillo e de alí ás Rañas, pero é un tema que é tan tabú para el como para Liaño o seu propio pasado. Liaño encarna unha visión da política na cidade, das decisións que se tomaron e do xeito de tomalas.

-Non se estilaba o consenso e o debate na súa época.

-Si, pero iso fai del un personaxe tan interesante e que o iguala moito a Bienvenido.

-Hai unha parte na que percorren o río tal e como está agora, soterrado, que queda do antigo río Monelos?

-Atopamos de todo. Entramos cerca de Someso e saímos pola zona da Cubela e tamén entramos polo mar polo peirao de San Diego. Aínda hai anguías, como as que pescaban os habitantes do río de pequenos. Están debaixo de Alfonso Molina e por outros sitios. Está ponte, que é do século XVIII e está intacta. Vimos tamén a historia soterrada da cidade. Na zona de Alfonso Molina é como unha autoestrada, moi amplo, hai sitios máis pequenos, e a parte baixa do Corte Inglés é como unha película de Sherlock Holmes, con galerías de pedra abovedadas e nas que non vas andando polo río senón que vas por un corredor, cando chegas ao mar vaise enchendo de area.