O escritor e xornalista coruñés Xesús Fraga foi recoñecido onte como Premio Nacional de Narrativa pola obra Virtudes (e misterios), unha crónica novelada que conta unha historia íntima e peculiar como é a propia: o libro narra a vivencia da súa avoa Virtudes, que emigrou a Inglaterra tras deixar de recibir noticias do seu marido, emigrado á súa vez en Venezuela. Unha retrospectiva familiar que atopa identificación entre moitos migrantes retornados galegos que aínda procuran a súa identidade.
Agardaba a chamada do ministro?
Nunca esperas algo así, pero no momento no que chaman e din: “Le llamo de la Subdirección General del Libro, le paso al ministro”, dis ti,: “E para que me vai chamar o ministro? non vai ser para amañar o do procés”. Eu, como xornalista, estaba pendente todos os días dos Premios Nacionais que tocaban, pero hoxe [por onte] non había ningún en previsións. Colleume de sorpresa.Cando el empezou a falar empecei a sentir como un formigo nos dedos e tiven que sentarme. Pensei: “Como me desmaie e caia redondo aquí diante dos compañeiros, vaia papelón”.
Cando remata de escribir ese Virtudes (e misterios), sabe que ten un posible Premio Nacional?
Non. Está contado como unha novela, emprega técnicas narrativas da novela, pero eu fun contando a historia segundo a lembraba e segundo o que me relataban os meus familiares. Ás veces a xente ten un concepto de novela un pouco limitado. En realidade, a novela é un xénero marabilloso porque che permite mesturar cousas que aparentemente poden parecer extravagantes, pero que, se es capaz de darlle esa coherencia dentro dese mundo que ti estas contando, funciona. A novela é o gran territorio da liberdade na literatura. A medida que a historia foi circulando, había xente que viña e me contaba: “a miña avoa era moi parecida á túa, encantoume ler sobre a túa familia, na miña familia pasou isto e o outro”. Ver que a través da túa historia persoal e das túas vivencias particulares e intransferibles es capaz de conectar coas vivencias de persoas que che son descoñecidas, pero que viviron situacións parecidas, é moi agradable. Sobre todo porque foi un libro que me levou moito tempo escribir, foron case 12 anos de dedicación ao libro con moitas dúbidas, moitas incertezas. Estiven a piques de deixalo varias veces porque me daba medo non ser capaz de contar esa historia como quería.
E cando remata?
Sentin que, con todas as miñas limitacións como escritor, era máis ou menos o libro que eu quería escribir, porque non podía haber nada peor que estar 12 anos escribindo un libro e, cando o rematas, dicir: oh, isto non era o que eu quería. Nunca pensas en que pode ser un Premio Nacional, pero esa posibilidade existe.
Se un libro seu tiña que ser Premio Nacional, tiña que ser este, que conta a súa propia historia familiar.
Cando lin Conversación en la catedral de Vargas Llosa, antes de que nos dixese como tiñamos que votar; el dicía que lle levara moitísimo tempo escribir ese libro, que o escribira en varias cidades, que lle dera moitísimo traballo; e que aínda que só fose polo traballo que lle deu, de haber un hipotético incendio na súa casa, sería o libro que salvaría. A min pásame igual, por todo o esforzo que custou escribilo, e o esforzo emocional que supuxo para min contar a historia da miña familia: o que contaba, o que non, dende que punto de vista, e ter esa sensación de querer facerlle xustiza á súa historia, ao sacrificio que fixeron e ás vidas que levaron. Eu mesmo íame cargando da responsabilidade de estar á altura. Era como un pánico escénico. Hai catro anos, ao meu pai diagnosticáronlle un tumor cerebral. Fóisenos en seis meses. El foi unha das persoas que mais información me deu, pasamos moitas horas falando de como era a súa vida cando era neno na emigración, e sentín moitísimo que el non puidese ler o libro por todas as reviravoltas que eu lle estivera dando a toda a historia. Aí foi cando fun consciente de que aquí estamos de paso, e que a única persoa que podía contar a historia era eu, e que tiña que facelo dunha vez.
Serve como testemuño da memoria da emigración galega, ás veces aínda agochada por vergoña?
Si, eu non quero soar grandilocuente, pero ás veces como xornalistas e escritores, que estamos sempre no ollo do furacán, non nos decatamos do impacto que teñen os libros e as historias na xente. Hai xente que se achega aos libros con máis inocencia ou frescura que a que podemos ter nós, que ás veces temos que ler por traballo. Hai xente da miña familia que vive allea ao mundo da literatura e de súpeto ve a súa historia, a historia da súa familia, escrita nun libro, con reflexións, anécdotas, co pulso narrativo que a ti che leva a intentar facelo o mellor posible. É un libro pensado para que a xente conecte con el dende os sentimentos. Iso é algo moi importante, mais aló de querer contalo para que se coñecese: non é que eu sexa o portavoz nin o escritor do retorno; era simplemente a historia de xente boa, traballadora, calada. Creo que moitas veces o mundo e as sociedades cambian pola acción destas persoas.
Cal é a pegada desa herdanza na súa identidade, como transmisor desa vivencia e nacido na diáspora?
Iso é interesante porque o foco narrativo no libro está posto na miña avoa, na miña nai e no meu pai, que son as emigracións que tiven máis próximas, pero o libro é unha narración en primeira persoa, dende o meu punto de vista, polo que no fondo tamén é un relato indirecto de min mesmo. Eu trataba de entender cal foi esa pegada da emigración nas nosas vidas: por que o meu avó decidiu marchar, por que non quixo volver, que supuxo para a miña avoa emocionalmente ter que deixar atrás tres fillas; non xulgar ao meu avó, que sería fácil convertelo no malo, senón tratar de comprender. No meu caso, eu vivín tamén o de ter un pé nun sitio e outro noutro; alí non era un neno inglés, aquí tampouco era un neno de aquí, porque tiña os meus exotismos británicos. Sempre hai unha descompensación entre como ti te ves e como te ven os demáis. Iso ten que ver coa idea do retorno, de saber de que lugar ves e como compaxinar esas identidades múltiples. Sen ser o obxectivo do libro, era un tema que quería tocar, porque hai moita xente que pasa por iso, e prodúcense fenómenos dignos de estudo, e tamén para as seguintes xeracións: cal era o sentimento de pertenza, con que se identifican a nivel emocional, que é o que che conmove.
