Charles Darwin e Emilia Pardo Bazán están de aniversario. Falemos do uso do darwinismo pola novelista

Un libro revolucionario

A obra de de Darwin incorporaba unha mensaxe transformadora sobre a forma de considerar aos seres humanos na natureza. Explicaba que a nosa especie é unha máis entre os seres vivos e xurdiu nun proceso natural, á marxe de mecanismos extraordinarios. O propio científico inglés, na edición orixinal do seu transcendental libro, A Orixe das especies (1859), aludira na recapitulación final ao tema porque xa daquela estaba convencido da ausencia dun mecanismo diferencial na orixe humana porén decidiu non fácelo público ata 1871. Temía ás reaccións dos sectores conservadores encargados nesa época do control ideolóxico, entre os que salientaba a Igrexa, substituída hoxe nese rol por grandes medios de comunicación e certas institucións.

O artigo antidarwinista de Emilia Pardo Bazán

Antes de definir a súa aposta pola creación literaria, Emilia Pardo Bazán interesouse por diversos temas, un deles a divulgación da ciencia, cuestión a destacar no contexto da época. E así, daría a coñecer en diferentes artigos publicados en Madrid entre os anos 1877 e 1878 unhas Reflexiones científicas contra el darwinismo, a súa inicial carta de presentación no panorama intelectual español. Para iso escolleu como plataforma a revista La Ciencia Cristiana, unha publicación reaccionaria, coherente coa ideoloxía que a futura escritora se identificaba, onde falaban de ciencia persoas alleas á mesma. Pardo Bazán explicou a súa preocupación pola ampla aceptación do darwinismo e o efecto que iso producía nos católicos “sencillos y asustadizos”, preocupados “de que la evolución sea en realidad doctrina demostrada, que, fundándose en los hechos engendre total y angustioso conflicto entre la fe y la razón”. Ela pretendía vir en socorro desas persoas e explicoulles que a teoría de Darwin carecía de fundamento. Constatamos, pois, nela un afán pedagóxico, un papel de orientadora ideolóxica que asumiría en repetidas ocasións.

Diversos historiadores salientan dous elementos neses artigos de Emilia Pardo Bazán: a corrección formal e o seu carácter conservador. A coruñesa avanzou por un camiño algo peculiar á hora de responder ao darwinismo, pois evitou descualificacións groseiras doutros detractores, que só servían para un público fiel e, desde esta intelixente estratexia, Darwin non foi presentado como un tolo ridículo e ignorante. Ofreceu unha versión ordenada do que opinaban sobre o tema algúns científicos franceses e o contido dos artigos fai dubidar que lera os textos orixinais de Darwin, algo, por outra banda, bastante común entre os opinantes da época.

A futura novelista asumiu un importante esforzo de divulgación porén á hora de abordar algúns temas, como a loita pola existencia e a selección natural, amosou as súas limitacións na comprensión da teoría darwinista e realizou comparacións carentes de sentido biolóxico. Por outra banda, Emilia Pardo Bazán incorporou na análise elementos externos á ciencia, procedentes da súa visión relixiosa (lembremos que a Igrexa católica do seu tempo se opuxo radicalmente ao darwinismo). Nesa liña, interpretou a posíbel existencia dunha loita entre os seres vivos como un hipotético medio do que se vale Deus para manter o “equilibrio de la Creación”. A escritora concibía ao ser humano como un conxunto formado por corpo e alma e non podía aceptar unha proposta que excluía á alma. Negou que Darwin demostrara a teoría evolutiva, porén o científico inglés expuxera nos seus textos elementos dabondo como para respaldar inicialmente unha explicación racional sobre a diversidade e unidade biolóxicas e presentara, ademais, un mecanismo explicativo. En todo caso, os estudos realizados a fins do século XIX permitiron avanzar na demostración da teoría e, sobre todo, no comezo do XX unha nova especialidade, a Xenética, deu o pulo definitivo á mesma. Porén a xa famosa novelista non fixo declaracións públicas modificando o seu rexeitamento inicial.

Emilia Pardo Bazán opúxose á orixe evolutiva humana e expresouse no estilo dos habituais propagandistas católicos que pretendía superar, dicindo, nunha interpretación groseira do feito evolutivo, que “la humanidad, por mucho que luche, adelante, progrese, se mejor e y se ilustre, no elevará en un ápice su esencial naturaleza, tampoco por más que retroceda y se degrade, vendrá á perder su dignidad propia. No llegaremos á semidioses, más no fuimos ni seremos bestias”.

Artigo de Mourelo e carta a Seoane

Uns anos despois da publicación dos artigos antidarwnistas, en 1881, o químico galego José Rodríguez Mourelo, amigo da escritora, publicaría un artigo en La Ilustración Gallega y Asturiana comentando eses textos. Cualificaba os artigos de “algo apasionados, acaso por llevar a la libre investigación el prejuicio de ciertas ideas”. Ao dia seguinte da publicación da crítica de Mourelo, o 12 de abril de 1881, a novelista escribiu unha carta ao naturalista ferrolán Víctor López Seoane. Agradeceu a opinión de Seoane sobre o seu artigo antidarwinista e manifestou persistir naquelas posicións súas de había cinco anos: “Yo no soy más que una “dilettante” [afeccionada], y bien se me alcanza que la naturaleza no debe estudiarse así en cuatro libros sino como V. hace, en ella misma, en su viviente realidad, en sus seres y en sus productos todos. Pero una vez que V. me expone sus ideas acerca del asunto, le diré lo que pienso de esta cuestión hoy, como el día en que escribí aquel folleto”. Queixouse do comentario crítico de Mourelo e afirmou: “¿Qué es la ciencia? Verdad demostrada ¿Qué es la religión? Verdad revelada. Pues, ¿cómo ha de invalidar una verdad a la otra?”. De novo mesturaba dous elementos ben diferentes na súa natureza, negaba as contradicións existentes e situábase nunha situación precientífica, pois a ciencia moderna é inseparable do pensamento libre de condicionantes alleos (Verdade revelada). Tamén explicou a Seoane os motivos que a levaron a escribir aquel traballo, o que xa sinalara no seu momento: “Pues, ¡qué diré de los necios que piensan que con insultar a Darwin o burlarse de el ya echaron abajo sus teorías!”.

Uso parcial e interesado do darwinismo social

A escritora aludiu ao darwinismo na súa obra literaria, xeralmente de forma crítica. Por outra banda, ela que non recoñeceu nunca —como vimos— a validez das teorías de Darwin, botou man, cando lle cumpriu, dunha versión do “darwinismo social”. Unha formulación que defendía o éxito das persoas e países en base ao trunfo dos máis fortes. Por iso non é de estrañar que en escritos de 1902 aludira a Benjamin Kidd, impulsor do uso da darwinismo social en socioloxía, aplicandoo ao desenvolvemento dos imperios. Emilia Pardo Bazán utilizou o darwinismo social para xustificar as súas valoracións ideolóxicas sobre rexións, linguas e literaturas que cualificaba como restos do pasado, elementos superado pola historia. Expuxo algo esas ideas, de xeito moderado, na súa intervención na suposta homenaxe a Rosalía de Castro no Circo de Artesáns coruñés o 2 de setembro de 1885 e, sobre todo, na parte que engadiu ao texto orixinal cando a publicou en 1888 (De mi tierra. La poesía regional gallega). Ao referirse á lingua e literatura galegas e ao movemento “regionalista” falou de de atavismos (recuperación de elementos propios dun pasado superado). Aludiu ao “atraso y la muerte moral de los pueblos postrados e inactivos...” e explicou que a “ley de progreso” (ese progreso dos máis fortes) “influye también en la victoria de una lengua sobre las demás”. Expresou esa derrota histórica cunha contundencia e, sobre todo, cun desapego, destacados: “Por ilustre que sea su origen, al cabo vendrá a convertirse en el aullido inarticulado de la fiera, en el grito salvaje del mísero labriego que habla a su yunta de bueyes poco más racionalmente de lo que ellos podrían contestarle”.

A escritora situaba as linguas sometidas a unha loita, a unha “selección natural”, con vencedoras e perdedoras. Estas segunda, como era o caso da galega, debían asumir a derrota con resignación. Ao máis que chegaba nese punto era a aceptar a supervivencia do idioma subalterno nunha situación subordinada e sen proxección culta, limitada ao terreo da lírica popular.Noutro escenario, no ensaio que escribiu sobre a revolución e a novela en Rusia (1887) foi máis directa e crítica, alí indicou que ás “literaturas regionales” son “de suyo reaccionarias”, xa que “representan una protesta del individualismo de raza contra las nacionalidades triunfadoras”. Ou sexa, a defensa da lingua e da cultura galegas pretendían unha volta atrás na historia.

Cómpre subliñar que ese argumentario de perfil darwinista-social non o aplicou nunca a escritora a temas cos que identificaba, que formaban parte do seu adn intelectual, aos que non lles solicitou aceptar a derrota. Por exemplo, á súa clase social (superada historicamente pola burguesía desde a revolución francesa) ou a España (en plena decadencia e coa perda do imperio colonial). Ese uso sectario de argumentos, semella indicar que eran os seus prexuízos ideolóxicos os que determinaban a aplicación do darwinismo social, un condicionante que tamén se aprecía noutras cuestións tratadas pola excelente escritora.