Ramón de la Sagra, unha autoridade mundial na aclimatación de especies no século XIX

O acceso dos europeos a todos os continentes

No século XVIII diversas potencias sumáronse á exploración e conquista de novos territorios por todo o planeta, acabando co control case exclusivo das coroas española e portuguesa. Establecéronse novas rutas para o comercio e para o coñecemento científico do medio natural e tivo lugar un incremento considerable na circulación mundial de mercadorías, seres vivos e persoas, moitas delas escravizadas. En conxunto, os europeos gozamos durante varios séculos dunhas mellores condicións de vida grazas aos múltiples recursos procedentes doutros continentes. Lugares de onde hoxe proceden persoas que veñen a Europa para acceder a unha vida mellor e son rexeitados por unha parte da poboación.

Comezos da aclimatación de especies exóticas

A exploración de diferentes continentes abriu o camiño a observación de animais e plantas susceptibles de diferentes aproveitamentos nestas latitudes. Así aconteceu coas plantas destinadas a aproveitamento agrícola ou a fins ornamentais, dese xeito chegou no seu momento a Europa o eucalipto e árbores que adornarían alamedas e paseos das cidades e as casas e fincas das familias con máis recursos. Nalgúns casos o traslado a hábitats diferentes resultou doado, noutros estableceuse un proceso de adaptación.

Nese contexto xurdiu a aclimatación de especies, que se situou na fronteira entre as Ciencias naturais e a Economía e inicialmente supuxo un reto, pois constituía unha nova disciplina científica e estaba moi condicionada pola necesaria obtención de resultados rendibles.

A Coroa española foi das primeira europeas interesadas pola aclimatación de especies debido á posesión dun amplo imperio colonial, no que abondaban animais e plantas con posibilidades de utilización económica. Así, a fins do século XVIII a política ilustrada impulsou a pioneira creación de xardíns de aclimatación en La Orotava (Tenerife) e en Sanlúcar de Barrameda (Cádiz). Entendíase que neses lugares as plantas exóticas poderían atopar un medio algo semellante ao do lugar de orixe, para a súa aclimatación. Co xardín de La Orotava (hoxe no Puerto de la Cruz), creado en 1788, a Coroa pretendía «contar con un lugar donde poder sembrar las plantas de mayor interés existentes en las colonias de Filipinas y América, tratando de conseguir su aclimatación a condiciones mas frías que permitieran su posterior traslado a Madrid y los jardines reales de Aranjuez».

A Société Zoologique d’Acclimatation e a Sociedad Española de Aclimatación

Unha institución vai salientar no panorama europeo no século XIX, a Société Zoologique d’Acclimatation, creada o 10 de febreiro de 1854 en París, promovida por Isidore Geoffroy Saint-Hilaire (1805-1861). O pensamento científico que animou á Société xiraba arredor da teoría da variabilidade limitada de tipo debida ao seu fundador. Partía da consideración dunha harmonía dos seres vivos co medio, da existencia da «adaptación perfecta», unha concepción que dominaba entre os naturalistas da primeira parte do século XIX. Nese mundo harmónico cada especie biolóxica tiña unha serie de características fixas, pero que poderían cambiar algo se as circunstancias do medio mudaran. Iso posibilitaba as experiencias de introdución de seres vivos en lugares dunha contorna diferente, agardando aproveitar as características positivas resultantes, ou, xeralmente, ver se era posible que especies valiosas puideran sobrevivir e manter as súas calidades nun medio distinto, «aclimatalas».

O interese de Ramón de la Sagra pola aplicación das Ciencias

Ramón Dionisio José de la Sagra Périz (1798-1871) naceu na Coruña en 1798 nunha familia da burguesía mercantil enriquecida co comercio con América. Ramón iniciou os seus estudos no Consulado coruñés, pasando despois ao Colexio militar de Santiago, onde tamén accedeu a algúns estudos universitarios. En Compostela estableceu contactos con personaxes de grande influencia na súa vida, como o profesor de Matemáticas Domingo Fontán ou o futuro xeólogo Casiano de Prado.

Malia a que Sagra interveu en moi diversas áreas, como economista, pensador social, político, etc, formouse inicialmente en materias científicas. En 1822 foi proposto para desempeñar a cátedra de Historia Natural en La Habana e en 1824 resultou nomeado director do Xardín Botánico, iniciando a continuación as clases de Botánica Agrícola e as primeiras tarefas para a reorganización de esta institución cara unha orientación médica e agrícola. Moi activo, escribiría en solitario, entre 1827 e 1831 uns Anales de Ciencia, Agricultura, Comercio e Artes e diferentes memorias, nas que recollía numerosas experiencias agronómicas. Nese contexto salienta a creación por Sagra en 1829 dunha Institución Agrónoma anexa o Xardín Botánico que desenvolveu un importantísimo labor de divulgación e ensaio no estudo do medio físico, coñecementos da base biolóxica da agricultura e das prácticas agrarias. Por todo ese pioneiro labor Sagra está considerado como o primeiro agrónomo contemporáneo do continente americano.

O galego xa prestou atención en Cuba ao aproveitamento económico dos seres vivos, traballando sobre a aclimatación de novos cultivos útiles á industria. Desde a súa volta da illa en 1835 continuou interesado polo tema, publicando dous folletos, un en 1841 titulado Investigaciones para enriquecer las fincas del Real patrimonio con nuevos plantíos, arbolados y razas útiles de animales, hechos en el extranjero e outro en 1845: Memoria sobre las ventajas que resultan de fomentar el cultivo del azúcar en las costas meridionales de España.

Esa cuestión, a produción de azucre en terras europeas, levoulle a seguir por diversos países (Bélxica e Francia) experiencias relacionadas co tema e a, en 1845, involucrarse de xeito persoal na creación dunha empresa en Granada que producía azucre a partir da remolacha, a Sociedad azucarera Peninsular, da que foi accionista e o inicial «director inspector». Aos poucos meses deixou a empresa pero axiña creou unha propia en Torre del mar, costa de Málaga, onde se utilizaba a cana de azucre como materia prima, seguindo o modelo industrial cubano e cunha máquina de vapor. Esta empresa estivo funcionando pouco máis dun ano, pechando no verán de 1847, despois, en 1852, sería adquirida pola familia Larios. Sagra participou posteriormente, en 1847, na Sociedad Palentino-Leonesa de Minas en Sabero (León), unha siderúrxica con actividade durante uns quince anos. Esa intervención tivo que ver coa presencia no proxecto do seu vello amigo Casiano de Prado.

Sagra na Société Zoologique d’Acclimatation

O polifacético coruñés marchou de Cuba en 1835 para preparar en París a redacción e edición da súa Historia física, económico política, intelectual y moral de la isla de Cuba. Na capital francesa integrouse nos círculos da intelectualidade, conexión que mantería con posterioridade, e alí, entre outras iniciativas participou activamente no labor da Société Zoologique d’Acclimatation. Cómpre sinalar que foi o español máis activo na Société e o único desa nacionalidade con postos de responsabilidade na dirección da institución. Ademais, deberemos reparar no mérito das súas intervencións, tendo en conta que a formación científica de Sagra estaba dirixida ao ámbito agronómico e botánico e non zoolóxico, no que desenvolveu a súa actividade na Sociéé.

En maio dese ano 1854 publicou unha nota na revista da entidade, o Bulletin, sobre a calidade da seda producida por Bombyx madruno, Lep de México: «Note sur les cocons de Bombyx madruno, par M. Ramón de la Sagra, membre correspondant de l’Institut de France». Máis adíante, nese mesmo ano, difundiu unha nota sobre a presencia histórica da cebra en España, en base aos datos recollidos polo frade Sarmiento e participou nunha comisión sobre a cabra de Angora á que faremos referencia.

En 1857, na mesma, revista publicou un informe sobre a introdución da piscicultura en España, no que insistiu no interese da aclimatación de certas especies, preocupado, xa, pola redución da pesca, Dous anos despois enviaría un longo artigo sobre especies zoolóxicas e botánicas de Cuba útiles para aclimatar noutras rexións: «Énumeration des espèces zoologiques et botaniques de l´île de Cuba utiles à acclimater dans d’autres régions analogues du globe».

A aclimatación da cabra de Angora

A chamada «cabra de Angora» (antiga denominación da actual Ankara) é orixinaria do Tibet pero está presente en Turquía desde o século XI. A excelente lá que produce, chamada, mohair, colleu sona en Europa desde o XVI pero non se trasladaron exemplares a Francia ata o XIX, onde na actualidade hai case 4000. Nese proceso de aclimatación participou o noso paisano Ramón de la Sagra. El foi quen en 1854 dirixiu a Comisión encargada de avaliar a posibilidade de aclimatación da cabra de Angora en Europa, tema sobre que publicou un artigo no Bulletin da Société: Rapport sur un project d’acclimatation des chèvres dites d’Angora, fait au nome d´une commission composée de MM. Garreau, lafour, Pucheron, Ramón de la Sagra, Richard (du Cantal), Sacc et Valserre.

Sagra propuña un plan de acción para acadar a aclimatación dese animal, expoñendo, en coincidencia co resto dos integrantes da comisión, que os axentes consulares de Francia nos países de Oriente deberían recoller información sobre circunstancias topográficas e climatolóxicas dos lugares onde vivía a cabra e as características distintivas das razas e costumes. Nun segundo momento, coidaba, sería preciso facerse con exemplares das razas máis avantaxadas e que viviran en condicións análogas ás de certas localidades europeas para ensaiar a súa aclimatación e estudar os resultados de cruzamentos seguindo as regras coñecidas pola ciencia.