«É unha pena, estamos nun dos epicentros da emigración e non queda nin rastro»

Arturo Lezcano presenta O país invisible, un libro no que leva traballando máis dunha década e que sae á venda o 20 de outubro. Uns días despois estará nas tendas tamén en castelán. Ambas as dúas obras, editadas por Libros del K.O. Ao pé da Mariña, relata o proceso migratorio dos galegos e galegas que buscaron unha oportunidade ao outro lado do océano.

Este libro é case unha enciclopedia da emigración, con nomes e apelidos dos seus protagonistas.

Quédame grande o de enciclopedia. O meu é unha achega das historias que eu coñecín. Eu non tiven que emigrar como tal, pero de LA OPINIÓN marchei para alá e botei doce anos. Era correspondente para varios medios e conseguín trazar unha relación moi estreita coa comunidade galega. Para o libro falei case con 200 persoas. A estrutura do libro non ía ser como é, con historias que empezan e rematan pero que van atravesadas por un fío condutor que, por unha parte son eu e, pola outra, a nosa historia común. Inicialmente ía ser por patróns que repetían os galegos xa fosen de Bueu ou da Coruña e marchasen a Cuba ou Buenos Aires, no século XIX ou nos anos 50.

Que patróns?

A previa da viaxe, a viaxe, a chegada, o asociacionismo, que é moi parecido en todos os lados, o traballo, o aforro, o retorno e a integración nas sociedades. Todos se parecen. O que pretende este libro é encher o oco da ausencia dos relatos reais das persoas anónimas, invisibles, que forman todas elas un país que está conformado por este no que estamos e o que está alá. Si que había, porén, ficción e traballo académico do que eu me servín para darlle un colchón ao libro.

Canto tempo levaba con esta historia na cabeza?

Eu viaxei por primeira vez a América Latina no 2000, no 2004 xa fixen a historia de Cheché Martínez, que fala de exilio. Estiven a piques de facer o proxecto no 2011, pero non foi adiante, no 2017, volvín, pero tampouco. A editorial coa que fixen Madrid 1983, Libros del K.O., preguntoume que quería facer despois. En novembro de 2021 díxenlles que ía facer unha cousa pero que non era para eles, porque estaba empezado e estaba en galego e porque tiña que volver sobre os meus pasos a eses países e había que financiar todo iso. Contra todo prognóstico, dixeron que si a todo. Non buscaron unha editorial galega para sacar o libro senón que foron eles, unha editorial de Madrid, quen se atreveu a facelo. Cando me puxen a escribir tiña máis de mil páxinas que deixei na metade e iso durou catro longos anos e, mentres, tiña que traballar, así que, fun facéndoo de madrugada e moi cedo polas mañás.

Cando a un lle din na casa que naceu grazas a Fidel, supoño que ten a emigración moito máis presente que alguén do que nunca lle falan dos seus parentes de fóra.

A nosa nai dicíanos iso a min e aos meus irmáns, que somos cinco. É unha historia coma tantas outras. Á miña nai mórrelle o pai con catorce anos e ten un tío na Habana, que coida dela e da miña avoa mandando cartos. El pasou de facer carbón no invernadoiro en Verín a ser chofer do dono duns ultramarinos en Cuba e acabou facendo moitos cartos cunha conserveira. Cando morre o meu avó, o tío di: «A nena, para a Habana». A miña nai estaba encantada, porque era a terra prometida, pero tiña que acabar o curso. Era o ano 1959 e antes de que puidese marchar entrou a revolución e a incerteza. A miña nai quedou en Ourense, fixo a súa vida, e aquí estou eu.

Estamos nun lugar emblemático, de aquí marchaban os barcos, outros volvían a casa pensando que os seguintes ían ser eles...

Ogallá fose aquí, poderiamos estar falando no antigo dique de onde saían pero, lamentablemente, está pechado. Non podemos nin ver de onde saían porque temos diante un edificio que non sei que fai aquí. Os que medramos nos 90 na Coruña viñamos á estación marítima, que era un edificio baixiño onde se facían exposicións e concertos e que era reutilizado de cando xa non saían os barcos. Un día decidiron que había que chantar un palacio de congresos e un centro de lecer nun dos sitios máis representativos da nosa cidade, da nosa historia e da nosa memoria. A min dáme moita pena cando vou a sitios como Dublín e vexo que, no sitio exacto onde saíron moitos millóns de emigrantes está o museo Epic, que é un reclamo turístico de primeira orde. Aquí non temos nada. A partida, ademais, quedou inmortalizada por grandes fotógrafos, entre eles, Manuel Ferrol. O sitio onde estaban o neno e o vello é agora a esquina dun pub. Eu defendo que as ás de gaivota [en referencia a estes edificios] poden caer, pero a memoria, non. Se algún día isto non está, a min gustaríame que fose un lugar o máis aberto posible e que se chamase O Esquecemento, precisamente, para non esquecer. Se nos explican cal é o sitio do que saíron millóns de persoas, imos ser máis conscientes da nosa historia. Non hai nin un rastro de algo que condicionou a vida de dous millóns de persoas. Veñen os cruceiros e non hai nada que diga que estamos nun dos epicentros do movemento migratorio.

Precisamente, unha das historias do libro conta a vida dese neno que chora na foto de Ferrol.

Practicamente ninguén sabe a historia detrás desa foto, a xente tende a pensar que é moi anterior, e é de 1957. Están a despedir á avoa, á nai do vello. Cando din con el, o primeiro que me dixo Chanquete, o neno da foto, foi que ninguén lle preguntara nunca pola súa vida. A min dáme moita pena que non teña unha escultura ou un espazo de memoria.

E o regreso, como era?

Sempre se di que volven os que tiveron algo de éxito ou os que podían trampear e gastar aquí, aínda que vivisen mal alá. É un tema en si mesmo. A emigración galega, a diferenza doutras, retornou bastante, aproximadamente un terzo. Mestúrase a presión de volver e a saudade de deixar, incluso con culpa, unha terra que ían romantizando. Galicia urbanizouse en América, as cidades galegas máis grandes eran La Habana, Buenos Aires e Montevideo, despois viña A Coruña. A realidade da xente que saía dun barco e chegaba a unha cidade onde todo era modernidade, había traballo e marxe de ganancia e moitos outros encantos, era que, cando regresaban e vían o que había, volvían marchar. É o máis complexo das migracións e que se segue a dar, que pensará un senegalés que viva na Agra ou un taxista cubano? O «oxalá puidese volver» é un motor.

Suscríbete para seguir leyendo