A historia de Galicia a través dos seus documentos

Na escolma de pezas que o Arquivo do Reino de Galicia exhibe para contar os seus primeiros 250 anos de vida (1775-2025) hai unha que destaca sobre todas as demais porque, ademais de verse, tamén se pode escoitar, é a recuperación dun mapa do río Ulla que apareceu no medio dun preito xudicial e que os restauradores, con moitas horas e paciencia, desdobraron e recuperaron. De fondo, pódense oír paxaros, choiva e auga correr, é o son real do río, que os técnicos gravaron para poder reproducilo durante as visitas.

Hai tamén un libro que non pecha e que aínda os técnicos do Arquivo non se explican como se podían manexar con el séculos atrás porque é inabarcable. «É un apeo de bens, unha relación dos bens que tiña unha persoa, normalmente, un nobre ou fidalgo ou dun mosteiro onde se especifican cada unha das propiedades e rendas que tiña. Neste caso, é o apeo de bens do conde de Monterrei, só no Concello de Oímbra. É imposible de ler, de feito, témolo sen dixitalizar porque o teriamos que descoser enteiro e tampouco sabemos como o coseron», explica a directora do centro, Carmen Prieto, sobre as pezas que aínda sorprenden incluso a quen está afeito a moverse entre documentos antigos.

Nunha vitrina está a causa de Manuel Blanco Romasanta, o lobishome de Allariz, unha das pezas que Prieto tiña claro que tiña que estar porque se houbo algo difícil neste proceso foi decidir que si e que non se podía expoñer. «Ten sete pezas, máis de 7.000 páxinas aínda que dúas pezas son resumos da causa porque o xuíz de Allariz mandaba cada semana un informe sobre o avance da causa á Audiencia territorial da Coruña. Había un fiscal en Allariz e outro na Coruña e un avogado alí e outro aquí para levar a causa, con todo, o proceso só durou dous anos», explica a directora do Arquivo.

Outro caso «famoso na Coruña» e do que o Arquivo custodia a documentación é o de José García Peña, coñecido como O Jalisco, que a finais dos anos corenta matou en Arillo (Oleiros) á súa muller, á súa sogra e á súa cuñada. «salvouse a criada de milagre», sentenza Prieto ante o expediente, no que destacan as fotos queimadas que mostran ao asasino e ás súas vítimas nunha sorte de álbum familiar. «Neste caso falouse de que a muller era unha espía da CIA porque eles viñeran de México, condenárono a bastantes anos de prisión pero, despois, saíu, marchou a Canarias, alí casou e matou tamén á súa segunda muller. Detivérono no avión cando voaba de volta á península», relata a directora do Arquivo, que precisa que a funda do coitelo que está na vitrina non pertence a ese crime, pero si o debuxo que fixo o perito xudicial sobre a escena, na que aparecen as tres mulleres tendidas no chan logo do ataque mortal.

Moi preto está outro documento do século XVIII no que hai un abecedario dos lugares e parroquias de Galicia que se usou para localizar as zonas de onde viñan os preitos, que é moi útil para o estudo da toponimia. Ao seu carón, «un dos documentos máis valiosos do séculoXVIII»: O Catastro do marqués de Ensenada, xa que foi o primeiro intento que se fixo en España de cambiar o sistema impositivo de indirecto a directo. «No antigo réxime todos os impostos eran indirectos, xa fose polo pan, polo sal, por cruzar as pontes... Con Carlos III intentouse pasar á contribución directa como facemos agora para que pagase todo o mundo, porque os impostos indirectos sempre gravan ás clases populares, porque os nobres estaban exentos», relata Prieto, que explica que, para cobrar, o que se fixo foi un censo de poboación por fogares, parroquia a parroquia e aldea a aldea para saber quen vivía en cada casa. Fixéronse varios documentos achegando información de canto medían as aldeas, se tiñan industria, se había barcas... e despois fíxose o censo real, que falaba das propiedades dos veciños. «De todos os da Coruña, do único que temos planos é de Arteixo, cos seus catro núcleos», relata Prieto.

Do Fondo de Goberno Civil chegaron ao Arquivo «fichas de orde pública de xente coñecida» que remiten a un expediente da Garda Civil que non está custodiado pola institución pero que deixa constancia de que foron identificados, entre outros moitos, Federico García Lorca, Clara Campoamor, Victoria Kent, Valle-Inclán ou Pérez Carballo. Tamén como pequenos documentos de gran valor están as fichas de estudo de Pablo Picasso e de Francisco Llorens, que non coincidiron en clase só por un ano.

Entre os planos e mapas cos que conta o Arquivo está o debuxo dun dos edificios do Porto da Coruña, un ambigú, que se proxectou durante a época de desenvolvemento dos peiraos da cidade; o plano de rehabilitación da Torre de Hércules dos anos noventa e, do fondo do Colexio de Arquitectos de Galicia (desde os anos 40 ao 94) procede un corte saxital da Casa das Ciencias.

O primeiro fondo privado que chegou ao Arquivo foi o de José Cornide, aínda que non completo e, para esta mostra, os técnicos escolleron exhibir un proxecto inédito de abecedario de peixes. Do legado de Ramón Suárez Picallo rescataron unha Constitución do ano 1931 que lles regalaban a todos os deputados na súa caixiña redonda de prata e, así como había documentos e pezas que non había dúbida de que tiñan que formar parte da exposición, Prieto explica que as fotos estereoscópicas decidiron poñelas cando viron que as imaxes amosaban a vida das catro provincias galegas dunha maneira moi diferente, case en tres dimensións, e capturada nunha caixiña escura, unha mostra máis de como a documentación foi mudando de formatos até chegar á dixitalización actual.

Suscríbete para seguir leyendo