Hai xa máis de trinta anos, Manuel Lueiro Rey publicou un deleitoso volume cuxo título non podía ser máis fermoso: Non debían medrar. Certamente, semellante rótulo facía referencia aos picariños e, dalgún xeito, entraba en contradición cos versos -versos postos en prosa- do célebre poeta libanés Gibran Khalil Gibran: "Os vosos fillos non son os vosos fillos. /Son os fillos e as fillas da ansia da Vida de seu./(?) Sodes os arcos cos que os vosos fillos, cal frechas vivas, serán lanzados." Sen dúbida, tiña razón Gibran e cómpre un esforzo formidable da alma para tensar a corda do arco e admitir que esa mesama tensión veña formar parte do noso gozo. Pero sen dúbida tamén, o corazón ten dereito aínda a soñar cálidos egoísmos: cobizas que son produto do amor, mais que se nutren do afán dos humanos por non despegarnos xamais daquilo que benamamos: unha doce fantasía, unha quimera de mel, o vello mito de sermos quen de deter, sequera un intre, a rotación da Terra e mesmo de invertir o traxecto infinito dos astros.
Non debían medrar, proclamou Lueiro Rey. Non debían morrer, proclamamos hoxe, e sempre que un ser querido emprende o roteiro do Alén, todos aqueles que sentimos, como nos versos de Miguel Hernández, a necesidade de conversar aínda arredor de tantas, de moitas cousas co compañeiro da alma. Co pai. Co amigo.
Váisenos D. Francisco Fernández del Riego. Váisenos D. Paco. E os nosos corazóns séntense egoístas, aférranse a un derradeiro latexo, procuran unha luz, tan sequera o dun sinxelo verme, que aínda nos veña dicir que non é a hora, que a ditadura do tempo non pode derrotar a aqueles que forman parte -como formou parte arreo D. Paco- da lexión dos bos e xenerosos. Loitamos contra as horas, os días e os anos e afirmamos que un universo non pode desmaiar sen máis. Armados coa nosa mellor memoria procuramos nos feitos e nas letras: a esperanza da República; a reconstrución dun país no medio e medio da longa noite de pedra; os abrochos dunha nova alborada en galaxias de páxinas e mais páxinas, redactadas na vella lingua do noroeste; os novos tempos acubillando, aconsellando, fomentado as ilusións das novas xentes. Todo iso e moito máis que enchería, á súa vez, novas galaxias de palabras xustas e necesarias forma parte do universo Don Paco. Por tal, o meu (egoísta) corazón dime que non é certo, que as rúas de Vigo, as salas da Biblioteca Penzol, as longas horas de amable conversa -esas nas que el, como ninguén, sabía mesturar tanta experiencia sabia coa meiguicie do afecto- arredor do divino e do humano; que o exemplo da tenacidade capaz de entrelazar o amor polos praceres sinxelos da vida co labor infatigable do historiador, do novelista, do ensaísta? que nada diso pode esvaer. E dio o corazón e dimo a razón feita sentimento, ou o sentimento feito razón, tanto lle ten. Son tantas e tantas esas luces do universo D. Paco que, simplemente, non se pode facer o escuro, non hai opción para o baleiro. A pesar de todo, o instinto vital ha de permanecer en pé.
Escribir arredor da traxectoria de Paco del Riego implica escribir arredor da traxectoria da mellor Galicia. Trátase, polo tanto, de narrar os seus estudos en Madrid e en Santiago de Compostela, a relación cos homes de Nós e mais a entrada no Partido Galeguista. Narrar, igualmente, a súa sona de excelente orador -algo que mantivo ao longo de toda a súa vida- e que, ademais, e como el contaba co seu magnífico sentido do humor, tamén lle valeu para namorar á que foi a súa muller, a sempre leal, animosa e afable Dna. Evelina Hervella. E narrar, como non, a traxedia do 36, a mobilización e as trincheiras nas beiras do Ebro, a ferida aberta por tanto compañeiro asasinado ou afastado, tan inxustamente, para o outro lado do océano.
Relatar o tempo de D. Paco é relatar o número -mesmo un número que semella imposible- de todas as empresas culturais nas que participou ao longo de décadas: Galaxia, naturalmente; a revista Grial; a "invención" do Día das Letras Galegas, a dirección da Fundación Penzol, a presidencia renovadora da Real Academia Galega? E tamén o Del Riego cidadán que participa no proxecto de dotar ao seu país de forzas de seu, sempre na bandeira do galeguismo: isto é, na procura da (re)asunción dos nosos sinais de identidade e, ao tempo, do poder político para o pobo galego. O Del Riego, pois, galeguista e progresista, coherente e lúcido. Noso.
Cos ollos do noso esprito (1949), Índice cultural e artístico do renacimento galego (1933), Galicia no espello (1954), Manual de historia da literatura galega (1971), Diccionario de escritores en lingua galega (1990)? Ánxel Casal e o libro galego -1983-, Álvaro Cunqueiro e o seu mundo -1990-, Luís Seoane desde a memoria (1994)? O cego de Pumardedón (1992)? Títulos e mais títulos dunha paixón arreo pola cultura e polo país que o veu nacer.
No 2004, Del Riego publicou o seu segundo libro de memorias, Camiño andado. Antes, en 1990, presentara xa o primeiro, O río do tempo. D. Paco honroume ao pedirme que fose eu -á canda de Isaac Díaz Pardo- o presentador do libro. Segundo as súas palabras, quería dese xeito contribuír a un diálogo interxeracional, a que os elos da cadea estivesen listos: certamente, son moitos os compañeiros de idade e de aventura nas letras galegas e no galeguismo militante os que poden dar cumprida fe deste afán que sempre o acompañou, do seu alento e do seu ánimo para con todos.
Talvez non debían medrar, como quería Lueiro Rey e a pesar das palabras, non menos fermosas, de Gibran. Pero o que sei é que o universo D. Paco non só non se debería apagar. De feito, seguirá a alumearnos. De feito, na noite estrelecida, a un mandado segredo, a máxica man da Saudade xa labrou a verba xurdia do consolo: Esperade!
