Unha cidade como Berlín pide perdón en cada esquina. Monumento ao Holocausto, Topografía do Terror, as vaixelas saqueadas aos gaseados e agora expostas no Museo Xudeu. E aínda así, nada é suficiente. A 35 quilómetros da Porta de Brandenburgo persiste o campo de concentración de Sachsenhausen. Alí resistiu o socialista Largo Caballero, mentras os médicos experimentaban cos nenos dos barracóns. E ata alí tamén foron a parar parte dos máis de 200 galegos deportados aos campos nazis. A inmensa maioría acabaron en Mauthausen, coñecido como “o campo dos españoles” invadido polos triángulos azuis. Polo menos a metade destes galegos foron asasinados. Este xoves conmemórase o Día Internacional da Memoria do Holocausto. E esta é a súa historia.

Joaquín Balboa, o día da súa saída de Mauthausen. | // LA OPINIÓN

Segundo Carmen García-Rodeja, investigadora da Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica, “moitos foron gaseados e outros morreron de fame, case todos os galegos acabaron en Mauthausen”. E entre eles só había unha muller: Mercedes Núñez, que nalgúns informes non aparece ao nacer en Barcelona, filla dun coruñés e que chegou a testificar contra o torturador da Gestapo René Bach. Por que acabaron alí os galegos? “Eran republicanos que marcharan ao exilio despois da caída de Barcelona, ou que xa fuxiran nos buques desde Galicia... en Francia son internados en campos de refuxiados terribles onde morrían de disentería”, explica García-Rodeja.

Martín Ferreiro, de concelleiro na Coruña a morrer en Gunsen.

Cando estala a II Guerra Mundial, uns entraron no exército regular francés, outros nunha Compañía de Traballadores Estranxeiros da liña Maginot ou nos maquis da Francia ocupada: “Estes últimos eran moi ben considerados, porque manexaban armas e arriscaban a vida nos montes”. Capturados polos nazis, acabaron primeiro en centros de prisioneros de guerra onde aínda podían cartearse coas familias... e despois nos campos de concentración ou exterminio ata ser liberados a maioría en 1945 polas tropas americanas.

Adolfo Bregua sobreviviu aos campos nazis. | // ARMH

De Galicia foron deportados mariñeiros, contables, obreiros: 79 da provincia de A Coruña (31 liberados), 21 da cidade (8 libres). Entre eles o concelleiro Martín Ferreiro ou Adolfo Bregua. “Alemania preguntou a Franco que facía con eles pero a ditadura non se responsabilizou, e nunca houbo un recoñecemento suficiente dun Goberno”, lamenta García-Rodeja. Na querella arxentina contra os crimes do franquismo, hai 22 casos de galegos coas familias na busca dunha memoria digna.

Un concelleiro e un futbolista de A Coruña

A memoria empeza coa publicación dos nomes. Martín Ferreiro, traballador da construción, foi concelleiro de Obras con Esquerda Republicana en A Coruña. Coa Guerra Civil, acabou en Francia. Atrapado pola Wehrmacht, acabou morrendo no campo de Gunsen —onde traballaba nas canteiras moi preto de Mauthausen—. Na súa memoria, o concello adicoulle unha homenaxe recentemente con todos os partidos políticos. A asociación recorda o recoñecemento unánime do Parlamento galego en 2018. Alí estaban familiares de homes como Joaquín Balboa, que sobreviviu a Mauthausen e regresaría xa moi maior ao campo. Outro sobrevivinte foi o coruñés Adolfo Bregua, sindicalista nos peiraos e que saiu vivo de Mauthausen porque xogaba ao fútbol e os alemanes querían ver os seus partidos. Manuel Rodríguez Louro levaba no brazo o número 4148 e foi gaseado en Gusen. E José Alvedro Villaverde, do barrio coruñés de San Roque, tamén morreu nese campo. Unha exposición sobre Mauthausen aínda pode verse en institutos galegos.