Hai poucos días nun programa de televisión time prime sobre o tema das propiedades dos Franco, as cámaras atoparon polas rúas da Coruña a unha persoa que vivira directamente a presión dos donativos para darlle o Pazo de Meirás a Francisco Franco. Casualidade? Posiblemente. Sen embargo, mais casual é aínda o lugar onde falaba, que non era o outro que ás portas do edificio que fora sede da Oficina de Investigación y Vigilancia da Coruña no ano 1938. É dicir, dos mesmos que citaba que lle ameazaran cunha pistola.
O pasado desta sociedade é algo curioso. Valleinclanesco. Paseamos polas rúas das cidades e polos lugares deste país sen coñecer algo tan elemental como o recoñecemento da nosa historia. Camiñamos por riba de cunetas ou de camposantos onde hai restos humanos sen recoñecer. De muros e paredes que aínda conservan o deterioro dos fusilamentos feitos. Por espazos onde estiveron agochados durante anos persoas sinaladas socialmente nas súas comunidades… E mesmo xigantescos inmobles como o de Meirás que era tras a morte de Franco como un espazo en branco en perspectiva Google Maps, illado do tempo e do espazo, sen preguntas e polo tanto sen respostas.
Semellaba unha realidade paralela. En suspenso. Nunca mencionada. O silencio. Prolongado durante décadas. A ausencia de preguntas que sanciona o que xa existe, porque non se pode recoñecer o que non se ve. Non está. A autoestima das sociedades pasa primeiro por recoñecerse.
Chega un momento de madurez en todas as sociedades democráticas que lles permite afrontar aquelas cuestións que non se formulaban. A sentenza da xuíza Marta Canales de setembro de 2020 saliéntao. Novas xeracións, novos tempos, novas preguntas ante novas realidades. Interrogantes sobre o traumático pasado que conleva sempre unha guerra civil. Onde o inimigo non é exterior, senón aquel que sempre estivo o teu carón. E de feito pensa coma ti. Te coñece. E ti lle coñeces.
Resulta indiscutible que debe haber un novo relato en Meirás. Rigoroso. Maduro. Crítico. Con luces e con sombras. Que pode doer velo, pero a sua ausencia é moito mais perigoso aínda que os seus efectos non se perciban a corto prazo. Debe ser explicado dende a realidade dunha sociedade equilibrada e reflexiva que sabe afrontar os seus medos, pero que precisa velos, recoñecelos, non tapalos.
O relato futuro de Meirás ten necesariamente que narrar dende o núcleo de irradiación cultural da Condesa de Pardo Bazán ata ó noso presente, nese proceso social e institucional unitario, ainda por rematar, que permitiu que hoxe en día esté en mans públicas. Tamén debe insertar o necesario e indispensable recoñecemento ás vítimas do franquismo. As nosas vítimas. As de todos.
Dende a morte de Pardo Bazán, e tras a Grande Guerra, nuboeiros da intolerancia sobrevoan as Torres. Na nosa sociedade instalóuse durante medio século entre as Ditaduras de Primo de Rivera e a de Franco. E iso márcanos. Meirás é hoxe en día un dos mellores lugares de toda Europa para explicar a auxe dos totalitarismos do século XX. Non se debería perder a oportunidade de engancharnos a realidade do novo futuro, con proxección. Non co medo que paraliza e anula a autoestima.
Non podemos seguir explicando o franquismo como ata agora. Franco é a expresión dun réxime e duns valores conceptuais irradiados a toda a sociedade durante décadas. E non só falo en pasado. Fai falta moita pedagoxía sobre isto. O relato sobre a Ditadura debe ser explicado na contextualización transnacional daquela Europa asolada polos totalitarismos. Debémoslle unha explicación consistente ás novas xeracións que xa teñen inxerido na súa pel ó respecto ós dereitos humanos, para que eles, despois, elixan o seu camiño libremente.
Explicar as ditaduras e os totalitarismos é algo que moitos de nós levamos facendo dende fai moito tempo. Ben, é algo mais: é a nosa profesión á que lle dedicamos á nosa única vida. Non hai que inventarse un novo relato. As súas bases levan aí moito tempo, ten gastada moita tinta impresa, gastada moita saliva, e foi debatida ata a saciedade. Só precisa a súa aplicación práctica. A súa difusión e divulgación. Educa moito mais como se fai que o que se fai.
Este espazo que ata agora representaba o mundo opaco, estático, pechado e gris do franquismo, deberíase transformar nun entorno dinámico, activo, de diálogo e debate -de reflexión interior e colectiva-. Meirás ten que ter o carácter dun Centro para o encontro. Porque ese é o relato da democracia. Unha narración que inclúa o diferente, non que o exclúa.
Meirás debe converterse nun espazo de convivencia, de tolerancia, de respecto… e sobre todo de moito diálogo. Onde a sociedade actual se atope representada dirixíndose cara o futuro, que non olle cara o pasado con temor e medo, senón coa perspectiva de aprender dos claroscuros da historia. Porque a historia é iso. Expresión do contraste entre interpretacións argumentadas para progresar en común, na xeración dun coñecemento colectivo. Nunca agachado. Incomodo. Aínda que doa. Porque recoñecernos no noso pasado mais duro, cruel, impune e desapiadado non será doado. Pero non hai outro camiño.
*Historiador, autor do Informe Histórico-Xurídico da Deputación da Coruña e membro do Comité de Expertos da Xunta de Galicia sobre o Pazo de Meirás
