Vai moito tempo. Non, que disparate. Non vai nada. Foi onte, ou sempre, ou mañá. Como levando un arrecendo toscano, cunqueirán, como un arrabalde de Buenos Aires ou New York, enfundada nuns pantalóns e nunha chupa de coiro, Krukemberg sorriu para min, e eu decateime que, verdadeiramente, sorría para o mundo. Calquera aceno, calquera xesto, un lixeiro movemento, cobraba nela a amplitude e a grandeza do eterno. Perdíase entre o blues e os poemas de Pessoa, ou navegaba cos poetas medievais da ría de Vigo. Toda a súa obra posúe o hálito do achegado e do elevado. Sería interesante que non existise ningunha dúbida a este respecto, que o debate dos idiomas non afectase ao seu legado. Tamén nisto, aqueles que a admiramos deberemos procurar a amplitude e a grandeza do eterno no seu recordo. Ultimamente, as ausencias nos perseguen, por iso é necesario que as presenzas nos guíen. Louvemos os traballos artísticos dos que nos precederon, sen son louvables, mais tamén sexamos xenerosos con aqueles traballos dos nosos contemporáneos, se son louvables, claro. A longa noite de pedra que asasinou a vitalidade de tanto emigrado, de tanto retornado, non puido con ela. Sempre en pé contra o espanto e canalla. Moitos avós e avoas e moitos nais e pais, tiveron que dignificarse durante case cinco décadas diante do horror e da barbarie do franquismo. Krukemberg, que tanto amaba aos exiliados, tiña un profundo afecto pola honorabilidade da xente do común que tivo que soportar tanto escarnio. Estampas, dificultades, dores que nunca foron quen de gañarlle a batalla da vida. A súa creación, a súa obra, é o seu monumento contra a ingratitude da incultura e, tamén, contra a falacia do clasismo. Porque ela nunca pertenceu a unha clase privilexiada, senón que foi unha muller con clase, e con alturas de mira. Por iso, a vida quixo agasallala co coñecemento dos mellores. Tivo a sorte de ser amiga de grandes pintores e escritores, homes e mulleres que a animaron a perseverar na escrita ata converterse nunha das poetas máis prolíficas do seu tempo. Ler ao María do Carmo Krukemberg é reconciliarse a alegría do talento. Porque iso é, e será sempre, Chuchi, talento en estado puro, alegría de vivir. Literatura. Mentres ela se nos ía en silencio, o ruído dos políticos atronaba nas nosas rúas. Disque o onte houbo uns comicios. Xa.
