Richard Marsh é antropólogo orixinario da Virxinia estadounidense, dende 1980 asentado en Dublín, especialista en contos e mitos celtas arredor de bestas fantásticas, fondo coñecedor de Wicklow na verde Eirín, escríbeme agora e pregunta obre o Urco ou o Orco en Galiza. Sabendo que asuntos de tarascas, quimeras, serpes, monstros, trasnos, xianas, xacias, mouras, diaños ou cousas do Demo sempre me atraeron e que, dalgún xeito, pasadas a través do subconsciente colectivo, interpretamos en canicelos románicos, nas gárgolas, en máscaras, contos, lendas e que mesmo tendemos a reproducilos a través desa tendencia, pouco favorable tamén, ao esperpento. Tema non moi tratado, como outros que xiran arredor desa parte escura do Trasmundo, pese ao alampar dos lumes infernais. Pois Urco é o Cancerveiro do Inferno, o mesmísimo "Can do Demo". Tema que se perde nas lendas célticas e foi fonte de inspiración pra novelas e films como Os cans de Basquerville do creador de historias de terror, Sherlock Holmes ou nas do decimonónico escocés Sir Arthur Conan Doyle , o de Drácula.

En latín o "Orcus" é o Inferno e canto couta o reino do Demo, coas súas portas protexidas polo Cancerbeiro e habitado por deuses malignos. Cerbeiro representase como can de varias cabezas e cola de serpe, como unha quimera etrusca chegada do inframundo, o Hades grego, e veloaí en tantas tradicións de orixe ario.

O devandito antropólogo Marsh, non podía ser doutro xeito, síntese atraído polo que foi parte da antiga Gallaecia na pescuda do que se poida saber encol do Urco, Orco, Huerco, Guerco... sen éxito, a non ser resposta dalgún intelectual que tira de libro de saberes clásicos pra soltarlle a mesma sarta de contos orientais que interfiren na realidade occidental. Iso si, lembramos que a fins do século XIX existiu en Pontevedra unha publicación humorística co nome de Urco con saída polo tempo de Entroido. Páxinas cultas que recuperaban retranqueiras coplas populares. E servidor resposta que respecto ao Orco e aos cousas dos demos ten moi posta a mente nas terras do Deza, no santuario aos anxos, bos e tamén malos, erguido no embigo xeográfico da Galiza de hoxe, en Terras do Deza, no Corpiño, ao redor do que, non é estraña toda esa parafernalia, nunca mellor dito, de visións e exorcismos nos que non se ve, nin se fala do Urco e si do "Can do Demo".

Asuntos que tamén atopamos nese mundo irmán que damos en chamar as "Sete Nacións Celtas" e perda que as universidades galegas, o Consello da Cultura Galega non miren máis cara estes nosos horizontes próximos, onde atopamos anacos esgallados de nós. Nin os escritores Castroviejo, Cunqueiro, o Fole con obra enchoupada en tradicións célticas, nin o mesmo Risco que biografía a Satán magnificamente, fan referencia ao Urco, nin tan sequera ao Can do Inferno, Can Negro ou do Demo, como si temos atopado nos nosos confíns. Visión do cánido ou cáprido, de cabelo luído, negro acharolado , dentaludo, de ollos negros, brillantes, case de felino e orellas tesas... mal presaxio si se ve ou se presinte, símbolo de mal agoiro. E do que, de neno, teño escoitado ás xentes do camiño, da feira e da romaría, asuntos ben arrepiantes. Ao respecto o amigo Marsh fálame da "Púca" irlandesa, un can negro, fantasma de almas en pena...

A fin de relacionar estas tradicións e cultos "célticos" o caldeiro de Gundestrup (Museo de Copenhague) é auténtico mostrario de símbolos, onde aparece a divindade Cernunnus ou Deus Cervo con torques na goxa e outro como cetro na man, símbolo de principio e fin que se buscan nos cabos do seu arco. Deus arrodeado de animais, entre eles un can alado. Repararemos tamén en achados de valor arqueolóxico con figuriñas en bronce de cans ouveando, con corpos decorados con motivos orientais, como as do santuario dedicado á divindade céltica de Lludd, complexo mineiro do ferro en Lydney Camp en Gloucestershire, England, asociadas cun centro de peregrinación de carácter curativo. Como curiosidade anotamos que o filólogo e escritor J.R Tolkien, o de O Señor dos aneis formouse e escribiu sobre as escavacións deste templo. Suman a estas tradicións os herdos do mundo oriental, dese exipcio can negro de Anubis que protexe as portas da ultratumba e que pasan pola ponte aria, iraniana, para influír en tradicións ligures, etrusca, íberas, celtas... Ao fin e ao cabo entendemos o celtismo como influxo oriental con suma de matices propios. Pois velaí as quimeras, as lobas etruscas, a Loba Capitolina, as cabeza de lobo do carro de Lliturgi, as cerámicas con lobo de Numancia, entre moitos achados especialmente medievais e de toda Europa e xa non digamos en Galiza, onde abondan as representacións de cans en relación coa caza, no frontal ou ao pe das tumbas... Tamén o can é símbolo de lealdade, de casta e rango entre a nobreza.

Non faltan esas asociacións do can coa ultratumba, coa morte e incluso co inferno, no mundo grecolatino, en relación con Deméter e Proserpina e mesmo con Marte, deus da guerra, asociado coa enerxía da lúa, que o provoca e que nos fai cavilar nas Lupercais, no Entroido, carnaval da metade de febreiro, moi celebradas no outeiro sacro do Palatino romano, tal como conta Tacito, onde se sacrificaban cabras e cordeiros e o sacerdote se transmutaba en licántropo e devoraba aos animais sacrificados... asunto que tamén nos pon en relación co "Home Lobo". Os concorrentes a estas festas, aturuxaban, imitaban os ouvidos dos cans, catarse na que acometían entre si homes e mulleres. Cans asociados tanto á fidelidade como ao carácter fúnebre, maléfico... e no remoto pasado como devorador de cadáveres.

O nome de Urco ou Orco esténdese pola literatura clásica, en relación con ese can que se mete na incerteza do mar, da lagoa Estixia, coa equivalencia á morte... que habita nas tebras do Borrón, iso di tamén o Dicionario dos seres míticos galegos (Cuba, Reigosa, Miranda) asunto intelectualizado entón. O que aparece na tradición antiga galega son as referencias ao "Can Nego", "Can do Demo" ou "Can do Inferno", como símbolo de mal agoiro, can sen dono que aparece e se atravesa nos camiños, nas encrucilladas de forca, ouveando ao pe das casas... anunciando a morte... algo que se estende ao gato negro, señor da escuridade.

Si, temos escoitado, xa na metade do século pasado, a Roxelio Fernández Barreiro de Faramontaos ( Leiro), tratante de gando, afeito á noite e aos camiños, que se tiña atopado co "Can do Demo" impedindo seu paso e o do gando... e que días despois atopara morto ao seu irmán. Preguntábamoslle como era e dicía que máis ben parecía un castrón... que na noite o seu pelexo rizado confundíase coa negrura, soamente relucían os seus ollos e os dentes . Roxelio, O Bolerco como lle chamabamos naquela nosa casa, era dado a contar historias do camiño, como a aparición da estantigua... e que nunha media noite, estando a durmir espertou de súpeto por sentir que tiña deitado con el un castrón negro que logo desapareceu... noutra contou que na noite anterior á morte do seu pai, enfermo e impedido no leito, viuno camiñar polos corredores da casa , xa afeitado e amortallado... Agora, cando paso por Faramontaos, aldea presidida Pena Corneira, camiños entre Leiro, Carballeda e Avión, visito a soidade do seu camposanto parroquial e no seu nicho pouso un ramillete de lembranzas e contos escoitados de neno.