Notas a pé de páxina

Confeso que tardei en dar cunha resposta comprensible capaz de explicarme a min, en primeiro lugar, as causas de tal apaixonamento. Hoxe coido poder dicir, despois de moitos anos, que dei cunha lectura que me explicou que a razón esencial do problema xerouse cando o pobo se percata de que a República asumía que a xente ordinaria tamén tiña algúns dereitos. Esta circunstancia posibilitaba construír un discurso retador e distinto capaz de disputar a hexemonía secular ao poder establecido. Os anos da República provocan, en efecto, unha reestruturación do discurso político e cultural no que unha intelectualidade laica, entusiasta, reemplaza a aristocracia militar e o clero nas esferas do poder, aspirando a unha sociedade moderna e de progreso.

A inmisericorde persecución que se leva a cabo a partir de 1936 foi para evitar o evidente risco de que a xente, amparada neste discurso heterodoxo, pensase de xeito diferente despois de tantos séculos de submisión. Todos sabemos algo dos métodos que se empregaron para silenciar este discurso que agromaba naqueles anos. Unha consecuencia, entre outras máis dramáticas, destes métodos expeditivos foi o masivo exilio, que provocou que moitas persoas morresen dunha enfermidade chamada desterro.

Non obstante sorprende que cando falamos do exilio galego limitemos este a pouco máis dunha ducia de nomes cando temos noticia documentada de preto de dous mil cincocentos exiliados. Ocorre que a memoria ten na sociedade actual unha relación umbilical coa escritura (verba volent, scripta manent) e coa arte e condena ao resto da cultura que non acada un discurso capaz de facerse visible malia que foron protagonistas dunha ilusión e un soño colectivos. Son miles de persoas esquecidas no seu silencio que tiveron que abandonar o seu país para entregarse a unha existencia anónima e desamparada, coas raíces ao aire. Son os nomes que sempre aparecen en letra de corpo menor, en nota a pé de páxina. Invisibilizadas, non forman parte da historia malia ter protagonizado titulares rechamentes de prensa cando se xuntaban para celebrar a proclamación da República ou a aprobación do Estatuto de Autonomía de Galicia. Pero quedaron todos condenados a un humilde pé de foto ou de páxina.

Son os inxustamente esquecidos da historia do exilio. Porque unha cultura non é só os libros que se escriben, a pintura que se pinta, a escultura que se modela e a música que se compón... É tamén o campo que se labra, o ferro que se forxa, o motor que se move e o peixe que se pesca como moi ben di Ferrándiz Alborz.

Por este motivo sempre celebrei como lectura reconfortante e recomendable o conto titulado Nota al pie do escritor arxentino Roberto Walsh (1927-1977). O relato comeza coa chegada de Otero, editor, á pensión onde acaba de suicidarse León de Sanctis, tradutor postergado e humillado durante anos. A vella da pensión, Berta, entrega ao director da editorial La Casa, que acaba de presentarse á espera da policía, a carta póstuma do suicidado. O texto principal, que describe en terceira persoa o diálogo entre o editor e a pensionista, vai pouco a pouco sendo invadido e colonizado pola carta do suicidado, unha nota a pé de páxina que desperta o interese do lector ata facerse verdadeiro protagonista do relato. Probablemente esta subversión de valores, converter en texto principal unha nota a pé de páxina sexa un dos feitos revolucionarios no mundo da diagramación e, ao mesmo tempo, metáfora do protagonismo do pobo sempre esquecido.

A escritura de Walsh é un instrumento de loita en defensa dos marxinados que neste conto faise discurso hexemónico nas marxes da nota ao pé. O escritor e periodista pagou a súa rebeldía coa morte violenta, vítima da ditadura militar que fixo desaparecer o seu cadáver.

Tamén os exiliados anónimos, que morreron sen regresar, sempre acoutados a pé de páxina, sen formar parte do texto canónico e principal deberían saír algún día desas letras de corpo menor e marxinais para ocupar o espazo que lle corresponde.