Decátome que esta serie de artigos sobre a orde da nosa propia biblioteca supón para min unha preocupante e inadvertida información sobre a desorde infinita que reina entre os libros emparentados, máis que nada, polos ritmos de interese que foron despertando no seu momento. Naturalmente cada etiqueta alberga un número determinado de libros que se relacionan por parentescos que existen soamente na mente do lector. De aquí o selo persoal que comportan estas “arbitrariedades librescas” agrupadas no que denominamos “discurso exílico” onde conviven reflexións conceptuais con textos literarios de escritores galegos, alemáns, italianos, cataláns, españois etc., que mesturados con exiliólogos ilustres de moi diversa procedencia non fan máis que certificar a universalidade da exclusión, auténtico termómetro do grao de tolerancia histórica das diversas políticas e ideoloxías no mundo. Pois ben, como anexo moi querido deste tema crucial do exilio, que teño ao lombo (os anaqueis están xusto detrás de min), está o que podemos denominar mundo do libro: a súa historia azarosa, a dialéctica entre comunicación oral e escrita, distribución, historia da lectura, a súa complexa relación co poder ata meterse nunha imprenta para arrecender a tinta e ver os tipos que nos ilustran sobre o complexo mundo da tipografía e dos oficios históricos. Sen esquecer as numerosas e interesantísimas memorias de bibliotecarios, libreiros e editores ilustres desde Aldo Manuzio ata Roberto Calasso, pasando por Einaudi, Gallimard e os grandes zares da edición. Probablemente un dos grandes atractivos deste tema que tantas satisfaccións nos proporciona estea na capacidade do mundo do libro para perfilar a historia da liberdade humana. Levoume a este tema a faceta editora de Luís Seoane e a súa admiración por Ánxel Casal que foron obxecto dunha exposición promovida pola Deputación da Coruña e que coordinei no ano 1995. Anos antes coordinamos unha exposición sobre os ex libris (marca, nomeadamente artística, de propiedade dun libro, en forma de selo) de escritores galegos ou de temas galegos que, debidamente clasificados, conformaron un curioso discurso profesional e ideolóxico composto de máis de trinta volumes adquiridos en catálogos de libros de ocasión. Pasados os anos deixaron estes de ser frecuentados e foron pouco a pouco, inconscientemente, integrados noutros grupos e temas, algúns deles de difícil localización hoxe. Entre os títulos deste apartado bíblico non falta, naturalmente, a moi útil colección Bibliofilia de Galicia ao pé de numerosas historias da escritura, da tipografía, da lectura e do libro, catálogos diversos sobre a imprenta etc. Algúns títulos e autores, relidos e consultados con frecuencia, forman parte da nosa educación sentimental, entre os que se atopan un bo número de memorias e entrevistas, desde a de Severino Cesari con Einaudi (1994) ata Jaime Salinas (Cuando editar era una fiesta, 2020) con parada e fonda en Ruiz Castillo, Carlos Barral, Rafael Borrás, Mario Muchnick, Feltrinelli, Jean Jacques Pauvert ou Jorge Herralde. Non quero deixar sen mencionar ao lado de nomes venerables coma o de Millares Carlo, Paul Renner, Chartrier e Robert Darnton, o moi humilde de Luís Romero Cuesta tipógrafo autor da obra titulada Treinta y siete años de Experiencia Tipográfica. Desde aprendiz a regente pasando por mecanotipista (Madrid, 1949), auténtico manual do oficio elaborado por un obreiro que se formou nos talleres, auténticas fraguas da memoria e da cultura. Moi ilustrativa e recomendable como resumo cordial do mundo da cultura hispánica é a traxectoria da editorial Fondo de Cultura Económica historiada, entre outros, por Díaz Arciniegas desde a remota Revista Mexicana de Economía á súa fundación en 1934, pasando pola frutífera reconversión que provocaron os exiliados republicanos ata ser capitaneada polo gran Arnaldo Orfila. Unha historia de fidelidades e solidariedades na que non faltan dramáticas anécdotas como a primeira denuncia formulada contra un libro, Los hijos de Sánchez, non contra o seu autor, que costou a destitución do seu director por parte do presidente Gustavo Díaz Ordaz. Sería inxusto rematar esta colaboración sen mencionar o nome do mexicano Gabriel Zaid (Los demasiados libros, Anagrama, 1994) e El costo de leer y otros ensayos, Conaculta, México,2004), intelectual mundialmente recoñecido malia o seu retiro do mundo mediático. A miña fecunda relación con el e cos seus escritos foi a máis prezada herdanza que recibín de Carmen Muñoz, viúva de Rafael Dieste. Coñecéranse no Tecnolóxico de Monterrei do que Zaid era alumno na breve etapa docente (xullo, 1952-decembro,1954) de Carmen e Rafael no Departamente de Humanidades desa universidade dirixido polo filósofo e poeta Alfonso Rubio Rubio.