A riqueza, singularidade e certo desleixo dos camposantos galegos

Aínda hoxe, nin pola arqueoloxía, sabemos dos ritos funerarios castrexos, quizais polos restos aparecidos no Castro de Meirás, os que poderían asociarse coa incineración e enterramento no mesmo hábitat. Mentres que en tempos galaico-romanos os camposantos situábanse á beira dos camiños, coa proliferación de estelas, fitos labrados de pedra repartidos en tres partes: abaixo a representación do caos do que xurde o nome do defunto, na parte media unha escena de ascese, pórticos, pontes... arriba a representación do cosmos, os símbolos astrais.

Sabemos da revitalización que na Alta Idade Media sufriron as estruturas sociais pola chegada de grupos xermánicos, suevos. Así que, arredor da parroquia dos vivos e dos mortos, quedámonos co que o clásico romántico do Minho, Alberto Sampaio cavilaba e ao que volve Rubén García Álvarez. Parroquias da que nace a freguesía, molécula fundamental da sociedade galaica, cultivada polas seculares relacións entre veciños. Asuntos cosidos con crenzas relixiosas e, como non, con afáns políticos. Afianzando os modernistas a identidade galega nos herdos célticos, no singular panteísmo, así como nun cristianismo priscilianista e franciscanista.

Adros parroquiais que vencellan a vivos e defuntos

Pois velaí as orixes da parroquia nos coutados recintos aristocráticos, palatinos, político-relixiosos, como os igrexarios: couto da parroquia dos vivos que vencella á parroquia dos mortos. Como na Bretaña celta os enclos paroissiaux, co templo, o cemiterio, o osario e os magníficos calvarios labrados en pedra. Camposantos galegos nos que a casta e rango tamén campan, escollendo sitio, pola pobreza ou riqueza das sepulturas, como polos mesmos epitafios. Tumbas estas nas que lucirse os canteiros, marmoristas.

Cemiterios que reproducen o ambiente, as clases sociais de cada tempo: noutrora os nobres e os clérigos co privilexio de ter sepultura, se non no interior do templo, mesmo diante da porta, como no claustro si se trata dunha catedral. Costumes que mudan na medida que madura a sociedade. No 1784 por unha Real Orde de Carlos III prohibirase dar sepultura no interior das igrexas, habendo excepcións. Mesmo, en vilas e cidades se irá perdendo a tradición de enterrar nos adros creando camposantos nas aforas, os «corrales de muerte» que dicía Unamuno... sempre acompañados pola silueta aguda dun ciprés, antigo símbolo de vida.

Galiza ofrece unha rica antoloxía de tumbas da fidalguía, non cabe outra que repasar o libro de Chamoso Lamas La Escultura Funeraria en Galicia (1979), con templos que son como un auténtico museo de arte funerario. Tal como as Igrexas da Encomenda de San Xoán de Beade, a de Santa María de Noia ou as mesmas catedrais, sendo especial a de Ourense, co sepulcro do bispo descoñecido, sc. XIV, lección sobre a idea de morte nos anos góticos; a de Lugo co sartego que se di de Santa Froila, do sc. XII. Na Colexiata de Santa María do Campo da Coruña, a atribuída ao influínte, nas relacións galaico portuguesas, Xoán Fernández de Andeiro sc. XV, e a da súa dona, representando á defunta amortallada con esas tocas e vestimentas, colares...

A necesidade de sinalizar roteiros culturais polos cemiterios da Coruña, Vigo ou Pontevedra

Camposantos galegos, moitos deles dedicados a santos en relación coa eternidade, como o San Amaro ou San Mauro, santo peregrino, que na súa viaxe a Compostela, observando o camiño deixou pasar, nun tris, trescentos anos: a intemporalidade.

A gran riqueza cultural dos cemiterios rurais, inicialmente arredor da igrexa, logo ampliándose, como solares de morte. Onde as sepulturas inmediatas á igrexa son as máis antigas e de persoeiros, seguidas de campas que embaldosan o chan. A partires do século XX arredor das paredes destes recintos construiranse panteóns cuadriculados. Moitas tumbas xa cos epitafios perdidos, tópicos e en castelán. Sen faltar os sinxelos túmulos de terra, nalgúns casos cubertos de cunchas de Venus, asociada coa morte-vida-renacer. Tumbas, en principio e igual que as igrexas, orientadas este-oeste, para que, segundo a cristiandade, cando toque a hora da Parusía, se ergan os defuntos mirando ao Cristo.

E eses cemiterios marítimos, como naves de Caronte que emproan ao océano, velaí o de Santo Amaro da Coruña, o de Santa Marta de Ortigueira, nese labirinto céltico de augas... Cando non eses camposantos que asoman sobre as lombas da Terra cha de Abadín, como o de Goiriz, Alba Rioaveso, Xermar, en competencia de panteóns rematados nun xeito de puntilla labrada en pedra, gabletes apuntando ao ceo, querendo alixeirar a ascese celestial.

E o cemiterio de Mondoñedo, separado da vila medieval, emproando aos camiños, estruturado en clases sociais: o recinto do cemiterio civil coa tumba de Leiras Pulpeiro, na entrada lateral a parte clerical cos nichos de coengos como o músico da catedral Pacheco; a parte aristocrática e de indianos, co panteón de Pascual Veiga, na parede o nicho de Cunqueiro, quen fixo posibles mil primaveras máis para o idioma galego... E así, achanzándose cara abaixo, as tumbas máis humildes, enterramentos con túmulo de terra e cruz de pau.

O cemiterio de Santo Amaro da Coruña, emproando ao Seixo Branco e á Illa da Marola, construído cando a constitución de Cádiz (1812) repartido en áreas, toda unha lección de historia, de arte. Onde atopamos dende a sinxela sepultura de Murguía e do seu fillo e fillas ao nicho de Curros, ao sartegos de Pondal... a máis sorprendente tumba de Pérez Lugín, obra do escultor Bonome, preto da de Chané e Wenceslao Fernández Flórez, a de Lloréns e Luís Seoane e o cemiterio civil, o exclusivista cemiterio inglés. Arquitecturas funerarias obra de arquitectos como Ciórroga, González Villar, Rodríguez Losada, Antono Tenreiro...

O cemiterio de San Mauro de Pontevedra, recorrido pola historia daquela cidade e mesmo de Galiza: a capela co nicho de Alexandre Bóveda, a tumba do violinista Quiroga, co busto de Asorey, como o cemiterio de Pereiro en Vigo que na entrada recíbenos co grandioso mausoleo de Concepción Arenal, logo unha gran rúa principal á que asoman as solemnes sepulturas, obras dos arquitectos Jenaro de la Fuente, Gómez Román... para conserveiros, armadores, entre elas o dramático panteón da filla do fotógrafo José Gil, realizado por Asorey, retrato da moza que estende o manto para acoller flores. O humilde nicho do surrealista atlántico Urbano Lugrís, sempre cunha flor. As capelas funerarias de Cesáreo González, de Isaac Fraga...

Cemiterios que emproan ao solpor e compiten co Arco da Vella

Cara Fisterra, no bosque de Dumbría o Cemiterio Bonito, obra contemporánea da arquitecta Rosana Pichel, o que mesmo semella competir co Arco da Vella, cada nicho cunha cor, transmitindo esperanza. Ou ben cemiterio do Allo, Zas, como un claustro de silencio. E no mesmo cabo de Fisterra a poética e fracasada idea de camposanto tramada por César Portela: panteón, como un xogo de dominó, enfiando ao solpor no océano.

E ese templo gótico, aberto ao ceo e ao tempo, o de Santa Mariña Dozo en Cambados, tan valleinclanesco como para estar alí enterrado, a carón dun potente Cristo do escultor cambadés, Paco Leiro, un seu filliño e no adro a súa esposa, a actriz dona Josefina Blanco.

O camposanto de Mourente, Pontevedra, lección dos bos arxinas daquela terra, centrado por un pequeno e sinxelo cruceiro, baixo o que está enterrado, sen epitafio, Filgueira Valverde.

E o cemiterio de Ponteareas, toda unha lección da arte funeraria, con tumbas obras dos mestres escultores Xosé Cerviño, Fontán Armiñán e familia, sagas de canteiros.

E entre os cemiterios, o do meu Carballiño, arredor da parroquial de Señorín, historia que se perde nas orixes do século XIX, onde sobresaen os panteóns grandiosos dos industriais, algúns deles como baldaquinos abertos aos catro puntos cardinais, outros sobrios...

Para a historia e arte dos cemiterios, dos camposantos velaí os traballos de Estanislao de la Cigoña sobre Ponteareas, os de Anxo Vázquez Pernas sobre as obras dos canteiros das terras lucenses de Ourol. O traballo de Enma Pedreira, autora de As horas mortas: viaxes e conversas polos cemiterios galegos (1924), a que, acompañada de intelectuais de cada zona, fura nas sombras, na historia dunha antoloxía de camposantos de Galiza. Algo sempre inacabado.

Suscríbete para seguir leyendo