Nunca Galicia tivo nas súas mans un libro como o que acaba de publicar Daniela Ferrández: A defunción dos sexos (Xerais). Co apoio da Rede Galega de Estudos Queer, a historiadora, escritora e activista trans camiña da man do colectivo LGBT na nosa terra. E recupera a súa luz e tamén a súa escuridade. Nunha historia que se escribe en Galicia con nomes de loitadores pola liberdade: o casorio en 1061 de Pedro Díaz e Muño Vandilaz, o de Elisa Sánchez e Marcela Gracia en 1901. Con traxedias ficticias como a de Milhomes ou reais como o asasinato de Samuel Luiz.
Podemos dicir que ‘A defunción dos sexos’ é unha obra pioneira?
Imaxino a historia LGBT da Galiza como un predio con xanelas. Antes do meu traballo xa había moitas abertas: temos a Carlos Callón sobre a homosexualidade na Idade Media (Pedro e Muño), as investigacións sobre Elisa e Marcela das que Narciso de Gabriel foi pioneiro, textos sobre a conformación do movemento homosexual de autores como Antón Lopo. Protagonistas desa historia transmitiron as súas experiencias como Nanina Santos ou Laura Bugalho. O país ten unha institución que recolle esa documentación: o Centro de Documentación en Igualdade e Feminismos do Consello da Cultura Galega. E hai actividades divulgativas de persoas como Eva Mejuto ou colectivos como o Agrocuir da Ulloa. Coa miña investigación, quero abrir novas xanelas nese predio: non só da historia dos homes homosexuais, senón tamén rastros doutras disidentes.
Sen historia non hai dignidade? Por que importa tanto a memoria?
A historia nace no pasado, pero a memoria constrúese no presente para cimentar as nocións do que somos, de onde vimos e cara onde imos. Como historiadora e muller trans sentín a necesidade de buscar vidas de persoas que, coma min hoxe, cuestionaron a norma sexual establecida. A intención deste libro era insistir en que estas persoas existiron (tamén na Galiza) e só con esa existencia transformaron o seu redor, abrindo camiño para as que viñemos detrás. O rescate desas vidas é unha cuestión de dignidade, non só con elas senón tamén con nós mesmas. Somos unha sociedade diversa e iso fai parte dunha cidadanía democrática.
Cales son os primeiros referentes no movemento en Galicia?
Non son persoas , senón grupos. As referentes son as primeiras, as que arriscan para abrir camiño: o primeiro colectivo de liberación homosexual aínda coa vixencia da Lei de Perigosidade e Rehabilitación Social (LPRS) que perseguía á homosexualidade. Tamén as primeiras que saíron á rúa para reivindicar o seu dereito a existir: as 300 persoas que protestaron en 1980 ás portas dunha cafetería na Coruña que expulsara a dous rapaces por bicarse, ou as que encheron Vigo na primeira manifestación do Orgullo no país en 1981. Tamén as lesbianas que nos 80 pularon pola súa visibilidade no movemento feminista, ou os activistas que dinamizaron a Compostela dos 90. Ou Laura Bugalho, co seu traballo sobre a realidade trans.
E Elisa e Marcela.
A historia de Elisa e Marcela segue a ser importantísima pero non pola súa excepcionalidade, senón polo valor que lle damos as galegas. A historiadora estadounidense Jen Manion publicou Female Husbands: a trans story onde documentaba moitos destes “matrimonios sen home” no mundo anglosaxón dos séculos XVII-XIX. Elisa e Marcela non foron nin as primeiras nin as únicas, pero son a evidencia de que no pasado da Galiza tamén hai diversidade.
Non aparece un personaxe gai na literatura galega ata Milhomes (A Esmorga, Blanco Amor).
De aí procede o título do libro, A defunción dos sexos. Fago referencia ás palabras dun xornalista que criticaba a visibilidade do transformismo escénico en Galicia. Para o xornalista se cuestionaban os piares que sostiñan o mundo, implicando a morte dos sexos. Os discursos imperantes tentaron construír unha imaxe da sociedade onde estas cousas non existían. Cando as disidentes sexuais ocuparon o espazo público foron negadas e perseguidas.
Esa violencia continúa como vimos co asasinato de Samuel Luiz.
Co caso de Samuel atopeime cun expediente no ARG de 1958 relativo ao asasinato por unha malleira dun home homosexual na praia de Riazor, moi preto de onde 63 anos despois a Samuel lle ocorrería o mesmo. Lembrar a Samuel e a ese home supón expandir a conciencia de que o odio cara ao diferente mata.
“O problema non é saír do armario senón as consecuencias: inflúe o xénero, a raza e a clase social”
Que importancia ten o soporte da Rede Galega de Estudos Queer?
Foi unha das primeiras motivacións. Grazas á Rede, investigadoras de diversas ramas pero con intereses semellantes partillamos investigacións nun contexto difícil.
Foi difícil documentarse?
Sen dúbida. Grazas á miña tese sobre o movemento entre 1880 e 2017 teño experiencia no traballo con prensa histórica, así procurei novas sobre a disidencia sexual. Mergulleime en arquivos como o Histórico Universitario de Santiago, en fondos tan diversos como o da Policía ou espectáculos sen moito éxito. Para investigar o franquismo traballei co Arquivo do Reino de Galicia ou o Arquivo Histórico Provincial de León (alí están os expedentes do Xulgado Especial de Vagos e Maleantes). Para os movementos de liberación homosexual dende a Transición non houbo tantas dificultades. E falei con protagonistas.
Continúa sendo máis complicado saír do armario para as lesbianas e as mulleres trans que para os gais?
O problema non é saír do armario senón as consecuencias: inflúe o patrón de xénero, pero tamén a raza ou a clase social. Unha muller trans precarizada vai ter moitas máis dificultades para subsistir se o seu tránsito implica un despido laboral que unha de clase alta. As nosas opresións entrecrúzanse conforme imos descendendo da pirámide dos privilexios.
Que papel teñen as institucións e administracións públicas?
Dende antes do franquismo o seu papel era garantir que as que rachaban co sistema sexo-xénero imperante permaneceran agochadas. Coa ditadura melloráronse os instrumentos para esa persecución: detencións, multas, prisión, campos de traballo, malleiras... Aínda o delito de escándalo público(que se usaba para deter a homosexuais e transexuais) permaneceu vixente ata 1988. Os dereitos LGBT son moi recentes, e de ningún modo están garantidos: vémolo moi ben onde goberna a ultradereita. Na Hungría de Orbán, prohibiuse con carácter retroactivo que as persoas trans poidan rexistrar o seu sexo.
“Na miña transición estiven moi arroupada”
Milhomes é unha das primeiras asociacións LGBT en Galicia. O movemento asociativo é especialmente rico aquí?
Concordo en que temos un movemento LGBT moi rico e diverso que enche moitos campos a través de asociacións de persoas o familias trans como Amizando ou Arelas, de mulleres como Nós Mésmas ou Les Coruña ou que tentan recoller toda a diversidade como Avante LGBT. Hai cousas moi interesantes fóra das grandes cidades, como Agrocuir da Ulloa, Sete Outeiros ou Gotas. Na Galiza existe un tecido activista moi forte e con moita capacidade de resposta, como amosaron as mobilizacións polo asasinato de Samuel. Esta riqueza é unha cuestión de gran parte da sociedade galega.
Así foi con vostede?
Nacín e vivín a meirande parte da miña vida no País Valenciá, pero fixen a miña transición de xénero na Galiza. Lonxe dos prexuízos que tanto eu como unha parte da xente que me rodeaba puidéramos ter (lembro como unha psicóloga de Compostela me dixo que se era trans marchara a Londres, que no país estas cousas eran moi difíciles), sentinme dende o primeiro momento moi arroupada tanto por estes colectivos como polas persoas coas que me fun atopando. Unha das primeiras veces nas que puiden ter constancia foi coa visita do famoso autocarro laranxa de Hazte Oír a Santiago. Camiñaba polas rúas con medo, tremendo ante ao “que dirán” ante as olladas por ser trans. Pois cando ese autocarro visitou a cidade formouse unha manifestación espontánea con máis de 500 persoas rexeitando a transfobia. Lémbrome ollando para atrás e sentindo como eses medos se esfumaban ante a conciencia de que non estaba soa. Isto é o resultado de 35 anos de traballo colectivo e dos que loitaron no franquismo. Agora nós debemos protexelo dos discursos de odio.
