Alcumes migratorios

“Por donde pasaban [os conquistadores] quedaba arrasada la tierra… Pero a los bárbaros se les caían de la tierra de las barbas, de las herraduras, como piedrecitas, las palabras luminosas que se quedaron aquí resplandecientes… el idioma. Salimos perdiendo… Salimos ganando… Se llevaron el oro y nos dejaron el oro… Se lo llevaron todo y nos dejaron todo… Nos dejaron las palabras”.

Estas mesmas palabras que se lles caían aos conquistadores torvos e temidos fixeron o camiño de ida e volta infinitas veces deixando un ronsel de vida no que se mesturaron esperanzas e anceios de libertade con angurias e naufraxios. Esta mesma ruta, este mesmo camiño tamén o percorreron os alcumes, testemuños indelebles dunha convivencia e dunha encrucillada de culturas que deixa pegadas que resisten o paso do tempo.

E Rianxo é un bo exemplo desta circulación das palabras entre as dúas ribeiras do Atlántico por mor do constante ir e vir das súas xentes ao longo da historia.

Semella xa unha premonición deste tránsito, que no cruce das estradas que conduce a Rianxo desde Padrón, no lugar de Burés, unha casa exhiba fachendosa no seu frontispicio a incripción “Parque de los Patricios”, un dos maiores parques bonaerenses que deu nome a todo un barrio da capital arxentina onde moitos emigrantes iban pasar as poucas horas de lecer que lle quedaban despois de xornadas agotadoras de traballo. Se os galegos emigrados deixaron alá, na outra ribeira, a marca identitaria de “gallegos” para cualificar a todos os emigrantes do Estado español, tamén son numerosos os alcumes que os identifican como emigrantes á súa volta. Velaí temos “O Cubano”, “O Americano”, “ O Brasileiro”, “A Arxentina”, “O Ianqui”, Os Ches”, que non sempre proceden de Xosé, “Piola”, aínda vivos para designar e identificar familias en calquera corruncho de Galicia. Ningunha explicación necesitan os alcumes que aluden aos países de procedencia e moi pouca require o dos “Ches” alusivo á interxección coloquial “che” que sempre serviu para arremedar a fala dos arxentinos nomeadamente. Se aceptamos a hipótese de A. Rosenblat , que fai proceder a palabra “che” de Valencia, sería unha de tantas que como as ondiñas da Rianxeira van e veñen dunha banda para outra. Creo coñecer a persoa que nunha mostra de inxenio chamoulle, e para sempre lle quedou, “Che Deira” ao inesquecible amigo con quen compartimos viños conversados cada vez que viña de vacacións desde Bos Aires. Chamábase Xosé e, xa que logo, dobremente “Che”, polo nome e polo país no que vivía como emigrante.

Teño oído moitas veces a meu avó, emigrante en Uruguai na súa mocidade, chamarnos “Atorrante” aos netos (non de viño), alcume vivo en Rianxo, e sempre tiven por galega a palabra, que hoxe sabemos de procedencia e uso común na fala rioplatense co significado de “vago”, “gandulo”, “galbán”, “lacazán”. “Atorrante” é voz que procede do lunfardo, esa xerga nacida no mundo da delincuencia porteña e que pouco a pouco vai pasando a ser patrimonio das clases populares de onde as toman escritores e músicos como signo de mestizaxe cultural.

Da mesma procedencia lunfarda son, por exemplo “Cajetillas” e “Pincheiro” que denotan as relacións socio-económicas establecidas polos nosos primeiros emigrantes. O primeiro non ofrece dúbidas nin da súa orixe nin do seu significado, explicado por Leonor Fleming responsable da edición da novela El Matadero de Esteban Echevarría onde explica a palabra “cajetillas” a pé de páxina e que, por certo, nada ten que ver co estanco nin co tabaco expendido no mesmo. Dada a hostil recepción con que o alcumado recibía a palabra é probable que soubese ou sospeitase o significado do mesmo. O segundo, “Pincheiro”, teño para min que non se relaciona co pincho nin co palangre e que ten a súa procedencia na palabra lunfarda “pichincha” e de aquí “pichincheiro” e “pincheiro” para buscarlle unha motivación que non daba a palabra orixinal. Como no caso anterior, foi alcume rexeitado polo neófito.