“Why cant you kiss a man without going and marrying him first” pregúntase con xustiza Molly Bloom nas páxinas finais do Ulises de James Joyce, publicado fanse agora cen anos. E tiña toda a razón: o desexo e o amor santificado no matrimonio son cousas ben distintas, ás veces, mesmo contraditorias. A Virginia Woolf arrepiábana a linguaxe vulgar e a crueza nos diálogos e monólogos do Ulises: no círculo de Bloomsbury que ela habitaba en exclusiva eran sempre máis delicados expresando certas cousas. Joyce non deixaba de ser, ao cabo, un xesuíta dublinés de familia pobre e arruinada coa ruína de Parnell, un bruto que conspiraba contra a literatura desde un escuro enderezo en Trieste, tan lonxe de todo. O Ulises, o día na vida dun marido consciente da mediocridade da súa existencia, Leopold Bloom, e do desamor da súa muller, Molly, é o contrapunto do heroe homérico, mais tamén é un xogo, un brincar constante cos límites da literatura que son os da linguaxe, cos efectos cruzados do son e o significado das palabras e da súa disposición no texto. Un extenso calambur.

Mil novecentos vintedous foi un ano excepcional para a literatura. Á publicación do Ulysses de Joyce hai que sumarlle o do Waste Land, o longo poema épico desquiciado de T.S. Eliot que recrea unha Divina Comedia privada de Paraíso e de Purgatorio, sen máis paisaxe que o inferno e quen o habita, espectros vulgares do mundo real. Despois da carnicería da I Guerra Mundial, finara toda unha concepción do mundo, a da Belle Epoque, baseada na preeminencia política, militar e cultural de Europa e dunha racionalidade, a do progreso, que explicara e conquistara o mundo durante cincocentos anos. Desapareceran o Imperio Austro-húngaro e o Turco, pezas clave do equilibrio continental. Emerxía a URSS no Leste inaugurando unha xeopolítica de bloques ideolóxicos que subsiste hoxe como farsa. Mussolini marchaba sobre Roma co consentimento de Vittorio Emanuele II, e o ano antes, en 1921, Irlanda declaraba a súa independencia. A literatura respondía as promesas e naufraxios do seu tempo, que foron moitos e moi graves, e as utopías políticas atopaban a súa correspondencia na arte de vangarda, nos grandes monumentos do modernismo.

O 16 de xuño de 1904 atopáronse en Dublín James Joyce e Nora Barnacle, o día que el reproduciría de xeito minucioso nas páxinas do Ulises hai agora un século. Paga a pena tentar a súa lectura, aínda que sexa de xeito parcial e fragmentario, na nosa era post-utópica. É o signo dun tempo no que o futuro aínda era posible nas artes e no mundo e o síntoma da nosa propia renuncia a conquistalo. No mellor dos casos, resultamos epígonos daquela época na literatura e na política, no peor, tentamos regresar a unha orde anterior ao seu afundimento: literatura en liña recta e choque dos imperios. Porén, Leopold Bloom segue a lembrarnos hoxe, cen anos despois, que a súa vida era tan cativa como a nosa e que aí pode dar comezo unha fraternidade.