Mentiras, malditas mentiras e estatísticas

Xa nas portas da Historia, os sumerios contaban poboacións, produtos e tributos; e, importante, máis alá de contar, usaban os números, tamén, para medir cantidades.

E na Grecia antiga atopamos a formalización dos primeiros conceptos matemáticos. Por certo, a propia palabra, "matemáticas", provén do grego e parece que significa: "todo o que pode ser aprendido ou entendido". Esta definición, naquel entón, adquiría sentido en contraposición á poesía pero, hoxe, o podería ter en contraposición ao mundo físico, que intentamos entender aplicándolle modelos matemáticos que caben na nosa cabeza. A experimentación (ás veces, a observación) non é que cuestione a validez intrínseca dun modelo matemático, simplemente, indica se tal modelo é aplicábel a tal situación concreta ou debemos buscar outro. De feito, nos últimos séculos os grandes avances nas matemáticas leváronnos á elaboración de complicados modelos que nos permiten moi boas aproximacións á realidade obxectivábel.

Esa sutil distinción entre realidade obxectiva e obxectivábel, importante na física moderna, adoita ter moito sentido, tamén, no mundo das estatísticas. Hai unha frase moi elocuente ao respecto: "Hai tres tipos de mentiras: as pequenas mentiras, as malditas mentiras e as estatísticas". A autoría desta frase aparece envolta nas medias verdades en tanto que é atribuída a Mark Twain pero, ao parecer, este diferíaa ao político Benjamin Disraeli.

Aquí, precisamente, é onde quería chegar: ao uso das estatísticas e a confusión. Obviamente, hai que distinguir entre a estatística, como disciplina matemática e as estatísticas (ou datos estatísticos) que, dunha ou outra forma, empregamos a diario na interpretación de realidades cada vez máis complexas.

Neste sentido, recentemente chamoume a atención un comentario no blog do Instituto Cornide ("La pandemia por coronavirus desde una mirada epidemológica", P. Farjas), con exhibición de datos concretos, sobre que non hai unha correlación entre o gasto en sanidade pública das comunidades autónomas e a incidencia da Covid-19 nas correspondentes poboacións, evidenciando, polo tanto, que (cita textual): "Las afirmaciones acerca de la influencia de hipotéticos recortes son sencillamente falsas".

O que me sorprende é que alguén pensase que tales correlacións estatísticas ían aflorar directamente do conxunto de números escollidos. É máis, empregando eses mesmos números (gasto en sanidade pública e persoas mortas pola Covid-19) pero a nivel de estados, pódese comprobar que o mesmo día no que, en Europa, Norteamérica e diversos países asiáticos, contamos por miles os mortos nesta pandemia, en varios países africanos (por exemplo, Uganda, Chad, Sudán do Sur ou República Centroafricana, a 23 de abril) hai cero mortos. Pregúntome se, con esa facilidade interpretativa, deberíamos concluír que hai unha correlación inversa entre gasto sanitario e persoas falecidas? Espero que non se chegue a una conclusión tan simple.

É obvio que a forma en que afecta a pandemia á poboación dun territorio depende de múltiples factores, como o espallamento e a mobilidade da poboación, a súa distribución por idades, hábitos sociais, xeografía, meteoroloxía, etc. De feito, é tan evidente que non correlacionarían tales datos como que a gran novidade desta pandemia é que afecta, de forma especialmente forte, aos que vivimos nos que, estatisticamente, son países ricos. Desde hai xa un tempo incontábel, neste planeta azul, especialmente en Africa e América do Sur, existen epidemias que, cada ano, matan miles e miles de persoas. Por citar varias activas: malaria, cólera, Chagas, ébola ou dengue; agora mesmo, conviven (debería dicir, comatan) co actual virus coronado.

O mérito de persoas como Galileo ou Newton (perdón que tire para o meu campo de estudo) foi transcender a comparación dos simples datos illados e crear modelos interpretativos que nos permitan iniciar unha aproximación fiábel á realidade obxectivábel. Só prescindindo, mentalmente, do inevitábel rozamento, Galileo puido chegar á idea de inercia dos corpos e Newton explicar, correctamente, a caída dos corpos pola acción da gravidade. E non falemos de Einstein e os seus experimentos mentais. Só despois de elaborar un modelo simple pero abordábel, poderemos engadir máis variábeis e parámetros que permitan acadar modelos máis complexos e veraces. É o que no mundo anglosaxón se coñece como toy models (modelos de xoguete) e ao que me refiro, no meu libro sobre relatividades, como o modelo da vaca esférica.

Seica, así funcionan, tamén, os modelos epidemiolóxicos. O chamado modelo SIR ou SEIR (por Susceptíbeis, Expostos, Infectados e Recuperados) foi un dos primeiros modelos que intentan explicar a propagación dun patóxeno nunha poboación e o que nos levou a coñecer conceptos clave como o, tan referido "número básico de reprodución", R0, ou "inmunidade de grupo". Pero só coa incorporación de novas variábeis, é dicir, con modelos máis complexos, poden os estudos biométricos aproximarse á súa dinámica concreta e estabelecer posíbeis traxectorias e pautas de actuación concretas.

En definitiva, non vou descubrir a importancia que ten a estatística, e a súa utilidade, fundamental, en situacións como a presente. Pero hai algo que me preocupa sobre quen se encarga da recollida de datos.

Tivo que pasar case un mes, co bombardeo de datos diarios, para que nos decatásemos (ou, polo menos, que transcéndese á opinión pública) de que se estaban sumando e, polo tanto, comparando, cantidades diferentes nos diferentes países (a nivel mundial) e comunidades (a nivel estatal),? Que uns inclúen só afectados pola Covid-19 en hospitais e cunha u outra proba confirmatoria, que outros tamén inclúen os casos sospeitosos atendendo a síntomas, que outros os de residencias xeriátricas ou confinados no seu domicilio, que outros os asintomáticos, que outros exclúen unha ou varias destas circunstancias,?

Total, como ocorre co óso de Ishango, sabemos que alguén conta, que uns saben que outros contan, incluso exhíbense os números e compáranse, pero parece que non se entende ou non se sabe que están contando, uns e outros. Espero que á hora de ler estas liñas, o parágrafo anterior debera estar en pasado e, novamente, resulte máis misterioso o que contaban naquel óso prehistórico.

Recollo a frase dun científico italiano, Leonardo Setti, que estuda as formas de transmisión deste virus: "Se sabemos, podemos atopar unha solución, pero se non sabemos, só poderemos sufrir as consecuencias". Máis ciencia e investigación pero, tamén, máis ciencia entre a poboación.