Para cantar veño eu co xeito das nosas nais; aturuxa canda min que nos escoiten berrar. Un verso que, tralo impacto do fenómeno Tanxugueiras, custa ler sen cantar, e co que o grupo de pandeireteiras rende homenaxe a toda esa tradición previa que fixo posible que elas, Aída, Sabela e Olaia, levaran ata as portas de Europa o cantar das súas devanceiras. “Moitas camiñaron para que as Tanxugueiras puidesemos chegar ata aquí”, recoñeceron, en toda canta entrevista se lles puxo por diante, as tres integrantes do fenómeno pre-eurovisivo.
Rosa Barbeito, nonaxenaria brava das Encrobas, pon rostro e mans ás miles de pandeireteiras e cantareiras que coidaron a saúde da música tradicional galega a través da transmisión oral; pero tamén á memoria viva dunha parroquia que foi estragada por unha mina a ceo aberto, reconvertida hoxe en lago.
A de Rosa é a historia doutras moitas que aprenderon a tocar das mulleres das aldeas e das parroquias, que a súa vez aprenderan das anteriores. Se a tradición musical galega sobreviviu ata case pisar os escenarios máis improbables, é a esas mulleres, reunidas no serán sen saber da importancia capital do que estaban transmitindo e conservando, a quen se lle debe. Rosa Barbeito ten que buscar na súa memoria para atopar o momento no que empezou a tocar, e, aínda así, non o encontra. “Toco dende que era unha rapaciña pequecha. Aínda hoxe non son moi grande! Gustoume moito de sempre. Como aprendín, non o sei”, reflexiona ela, co instrumento sempre entre as mans pequeniñas, pero adestradas na disciplina tras décadas e décadas de práctica e hábito.
“Rosa, bótalle unha!”, piden as súas compañeiras dos martes. “É que xa non teño forza”, responde ela. A percepción de Rosa sobre o estado das súas capacidades revélase errada cos primeiros toques. Rosa bate o puño contra o coiro coa seguridade de quen o leva facendo toda a vida. As demais séguena. Elas son María, Carmen, Guillermina, María, Uxía e Estrella, veciñas da súa e das parroquias lindeiras. Entre elas tamén se conta Maruja, a filla de Rosa.
Entre a máis vella do grupo, a propia Rosa, e a máis nova, Uxía, pasan polo medio 68 anos. “E, ás veces, aínda vén unha nena de nove!”, matizan. A veterana aproba satisfeita a destreza aprendida das súas compañeiras. “Tocan moi ben. Son moi bueniñas todas”, concede. “E guapas e traballadoras”, engade o resto.
As mulleres das Encrobas reúnense todos os martes no local da asociación que fundaron hai uns anos no lugar de Pontoxo, herdeira da agrupación veciñal que resistiu ao implacable avance da mina no ano 75. “Decidimos facer unha asociación de mulleres rurais para xuntarnos e facer cousas. Tivemos cursos de todo: empezamos cosendo, despois pasamos aos cestos e despois ás flores. Un pouco de todo. Cando xa o tiñamos todo dominado, pasamos á pandeireta. E ata hoxe”, contan as veciñas. Todas elas, agás Rosa, empezaron coa pandeireta pasados os 60 anos, da man, precisamente, da cantante e compositora bergantiñá Sés, a primeira en guialas a través dos segredos do instrumento.Hoxe non se imaxinan sen el. “Hai tempo que xa empezou esta cousiña, que é moi bonita. Quítache moitas cousas da cabeza, porque cando tocas, pensas nas cancións, e non na morte e cousas desas”, conta Rosa.
O resto asinte. Coinciden en que, no fondo, a pandeireta é a escusa para xuntarse. Dende que se reunen en Pontoxo, o son das Encrobas é o do riso das ferreñas. E o da alegría das intérpretes. “Apórtanos moito. Pensas que vas vir para aquí unha hora ou unha hora e media e xa che cambia o día. Dámonos vida. Unha trae uns bombóns, outra unha tarta...”, relatan. “As veces é un pouco Sálvame”, confesan. Rin todas. A actividade, alén de brindarlles un pasatempo para as tardes mortas, supuxo a oportunidade de tecer unha rede forte de afectos, nun enclave marcado polo desarraigo que supuxo para os veciños ter que abandonar os seus fogares para deixar paso á mina que prometía traballo e prosperidade.
O grupo dos martes amosa, ao seu xeito, a pegada do que aconteceu naqueles días no que os veciños das Encrobas se revolveron con todas as súas forzas contra aquilo que levou por diante o seu modo de vida. As raíces de todas elas están no lugar, pero a Pontoxo acoden, pandeireta en man, dende as vilas que a xente das Encrobas escolleu para empezar de novo nos anos 80 do século pasado.
As imaxes das revoltas de 1977 deran, daquela, a volta ao mundo: mulleres de loito e mandil armadas con paraugas contra 200 tricornios en resposta ao espolio das súas terras. “A terra é nosa, e non de Fenosa”, foi o berro que pasou á historia e que escenificaba a oposición frontal da veciñanza contra Lignitos de Meirama. Nada puido evitar, porén, a expropiación forzosa da súas propiedades, en aras das novecentas hectáreas necesarias para dar acubillo á central térmica e ao xacemento.
A parroquia desfíxose e os veciños tiveron que embalar as pertenzas de toda unha vida e dispersarse polos predios limítrofes. Repartíronse por Cerceda, Carral, Meirama ou A Laracha. “Arredor do buraco quedamos catro casas. Ao principio, pensabamos que se ían poder salvar a igrexa e o cemiterio, que estaban no lugar que comeu a mina. Cando o buraco xa era máis fondo, desfacíanse, e quedaban os nichos ao descuberto. Houbo que movela”, lembra a filla de Rosa, Maruja Pardo.
Esa igrexa románica, San Román das Encrobas, trasladada pedra a pedra dende Gontón, é outro dos exemplos de resistencia daqueles días. Hoxe eríxese, precisamente, en Pontoxo, a escasos metros de onde o grupo de mulleres que se asociaron para vencer a desmemoria da parroquia engulida pola mina tocan a pandeireta os martes. A propia Rosa, protagonista desta historia, tomou parte nalgunha daquelas protestas de 1977. Hoxe, participa da parroquia que foi.
“Nas Encrobas sempre houbo un sentimento moi forte de parroquia. Os veciños seguiron vindo a todo: a misa, a visitar os familiares, seguían poñendo cartos para as festas e colaboraban coa comisión. Sempre fomos un lugar moi apegado, pero só tiñamos de encontro a misa. Por iso decidimos facer a asociación de mulleres”, rememora Maruja Pardo.
Pouco a pouco, esa irmandade de mulleres foi crecendo, ata chegar a preto das 100 asociadas. A pandemia, como en tantos outros ámbitos, cortou a incansable actividade das integrantes, que volveron reunirse cando a crise sanitaria regalou unha tregua. “Botamos máis dun ano sen vir, pero aquí estamos de volta”, contan.
“Toco dende que era unha rapaciña pequena, non sei como aprendín”
E volver, volveron para quedar: Non foron alleas, tampouco, ao fenómeno Tanxugueiras, ás que xa coñecían dende o concerto que ofreceran en Cerceda había un par de anos, e cuxo periplo eurovisivo seguiron coa emoción de ver nun escenario internacional a música que elas tocan os martes. “Moito tempo había que non estaba ao tanto de Eurovisión, pero este ano si. Mandamos mensaxes para votar, pero o que pasou é que nos quixeron jorobar. Para nós son gañadoras. Imaxina, foi unha emoción moi grande de velas aí, galegas e pandeireteiras”, comentan.
Rosa escoita e asinte. Aos seus 88 anos, ela, pandeireteira brava das Encrobas, garda aínda algúns segredos en forma das cancións que ela mesma compón na súa cabeza. Ás veces, pídelle a Maruja que llas escriba. Outras, dálle por sorprender ao seu auditorio con algunha tonada inédita. “Se penso nas cancións, non penso en morrere”, repite. E, a continuación, regala ás presentes unha melodía propia e descoñecida, que ela mesma titulou O valse de Encrobas, dedicada, como non, ás súas compañeiras. Ao término, todas aplauden, emocionadas. O sol desaparece tralas árbores de Pontoxo. E a vida continúa, impasible, na parroquia que foi. Coa pandeireta na man.
