Imaxine quedar sen palabras. Literalmente. Si, non, ola, adeus, auga, pan, un, dous, tres, ata mañá, quérote... todas eliminadas ou sepultas nalgún lugar inaccesible do cerebro por unha das secuelas máis terribles do dano cerebral adquirido (DCA), a afasia. A maioría das persoas con este trastorno da comunicación, oito de cada dez, sufriron antes un ictus, e en toda España os afectados contánse por varios centos de miles. María Penas Vázquez, logopeda da Asociación de Dano Cerebral Adquirido da Coruña (Adaceco), ofrece nesta entrevista algunhas claves desta problemática, da que onte se conmemorou o Día mundial.

Que é exactamente a afasia e por que se produce?

A afasia é a alteración da linguaxe, tanto a nivel expresivo como escrito, e é consecuencia, xeralmente, dun DCA. Pode afectar tanto á comprensión da linguaxe como á expresión oral, así como tamén á lectura e a escritura. De feito, hai varios tipos de afasia, en función de se está perxudicada a comprensión ou a expresión.

Como se traballa cos afectados por ese trastorno?

Trabállase en función duns obxectivos. Cando un afectado por DCA chega a Adaceco, o primeiro que fai e ter unha entrevista co traballador social. Se ese paciente ten dificultades de expresión ou de comunicación, é derivado ao servizo de logopedia. Que haxa afasia ou outra alteración (por exemplo, disfaxia), dependerá do lugar da lesión, aínda que a maioría dos casos que nós tratamos son de afasia. No DCA, é a alteración que máis se adoita dar. O noso traballo empeza cunha valoración de todos os aspectos da linguaxe que nos permitirá poñer uns obxectivos, tanto co propio usuario, como coa súa familia. A finalidade última é facilitar, na medida do posible, a calidade de vida destes pacientes na comunicación.

Que tipo de actividades levan a cabo nas sesións para acadar eses obxectivos?

As actividades adáptanse sempre a cada paciente e ás súas necesidades concretas. As sesións duran 40 minutos, e dámoslle un pouco a todo: traballamos co computador e utilizamos aplicacións de tablet, que son moi amenas e poden ser manexadas polos usuarios nos seus domicilios; e tamén facemos cousas manuais, aínda que agora menos, polo tema do COVID.

A pandemia obrigou a cambiar as formas de traballar.

Así é. Houbo que adaptalo todo. A nivel presencial, antes empregábamos máis papel, tarxetas... agora, sen embargo, tiramos máis do computador e da tablet, para que as sesións sexan máis seguras para todos. Durante a primeira etapa da emerxencia sanitaria, traballar con algúns usuarios de xeito telemático salvou, en certa medida, o proceso de intervención, aínda que moitos outros pacientes non puideron acceder a esa modalidade terapéutica, por non ter internet ou por sufrir alteracións (a nivel atencional, por exemplo) que non permitían traballar desa forma.

Cal foi a alternativa para eses pacientes?

Tentabamos facerlles chegar actividades ás familias, apoios para que puidesen traballar con eles dalgunha maneira... e así fomos salvando un pouco a intervención. Con todo, a algúns dos que xa se reincorporaron ás terapias presenciais si se lles notou un retroceso. Certo é que, en moitos casos, conseguimos xa recuperar ese tempo sen terapias. Pero, en xeral, notouse unha chea.

Co avance da vacinación frente ao COVID, e a mellora da situación epidemiolóxica, a presencialidade das terapias volve a ser a norma ou se manteñen as sesións en liña?

Na actualidade, hai pacientes que aínda seguen coas terapias telemáticas, porque lles é máis cómodo ou porque prefiren continuar así para non ter contacto con outras persoas e reducir o risco de contaxio, malia que na asociación extrémanse as medidas de protección frente ao COVID.

Que papel xoga a familia no proceso rehabilitador dos pacientes con afasia por DCA?

É un dos piares máis importantes do proceso rehabilitador. De nada vale que os logopedas e o resto dos compañeiros (fisioterapeutas, psicólogos, terapeutas ocupacionais...) traballemos nas sesións cos pacientes, e consigamos obxectivos, sen esa colaboración necesaria da familia, que é quen axuda ao paciente a xeneralizar todo iso. A levalo a cabo na súa vida cotiá.

A linguaxe é importantísima para expresar os nosos sentimentos, o que pensamos ou, simplemente, para facernos presentes. Que complicado perdela...

Moitísimo. Os pacientes con afasia quedan de súpeto sen a súa linguaxe, sen poder comunicarse como o facían sempre, sen ler ou escribir. Perden todas esas capacidades dun minuto para outro. Por iso os nosos esforzos diríxense a traballar para que poidan volver a comunicarse, como sexa, coa súa familia, os seus amigos e a súa contorna en xeral. E, dependendo do grao de afasia, podemos utilizar unhas estratexias ou outras.

Por exemplo?

Nos casos máis severos, que é cando están afectadas a expresión e a comprensión, empézase a traballar con preguntas pechadas (de si e non) e mesmo coa axuda de pictogramas ou lenguaxe xestual. Se o grao de afasia é un pouco máis leve, ou a alteración que presenta o paciente é unha anomia —non lle sae unha palabra determinada—, o que facemos é buscar outras estratexias, tipo circunloquio.

Nos casos máis severos recorren tamén aos comunicadores?

Nalgún caso si, e mesmo os utilizamos nas sesións, para traballar a repetición, as denominacións, os sons... A nivel neuropsicolóxico, trabállanse tamén cuestións como as intencións, a memoria, a velocidade de procesamento… Todo iso axuda a mellorar a linguaxe.

A colaboración entre os compañeiros das distintas disciplinas rehabilitadoras semella fundamental.

Sen dúbida éo. A abordaxe é integral, e necesitámonos uns a outros para conseguir que os pacientes, e as súas familias, teñan a mellor calidade de vida posible.