Cando Xavier Queipo tiña 11 anos, viviu o verán dos asasinatos de Bobby Kennedy e Martin Luther King. E sentiuse tan triste que soñou durante días sobre como vingalos. Todo nunha Compostela de badaladas na néboa, bolsas de auga para quencer os pés na cama e novelas da Editorial Molino baixo as mantas. As memorias da súa infancia La otra vida (Ézaro Ediciones) rescatan ese tempo perdido, nun libriño tan rico como o chocolate que fabricaban o seu pai e o seu avó.
Desde o primeiro momento deixa claro que a memoria é unha trampa.
A vida lévanos a magnificar unhas lembranzas e a esquecer outras, dun modo consciente ou inconsciente. Moitas veces idealizamos cousas do pasado porque para nós foron moi importantes.
Fala dun mundo desaparecido, pero que en certo modo segue en nós. Como as Marías en Santiago “no paseo de escarnio e simulación”.
As Dúas Marías eran obxecto da rexouba dos estudantes e doutra xente, aínda que algúns as trataban con máis cariño. Falo no libro de “simulación” porque elas vestíanse e pintábanse dunha forma esaxerada, para ocultar as súas frustracións e dar a mensaxe de dignidade pese a ter fame pola represión política que vivía a súa familia. Esa dignidade tamén as levou ao illamento, vivían no seu mundo simulando para apartarse da realidade que as oprimía: porque tiñan familiares represaliados por parte de falanxistas.
No libro aparecen dous mundos: Compostela e o rural de Padrón. E fala de dúas linguas: o castelán e o galego. Por que elixiu o castelán para escribir estas memorias?
Eu escribo voluntariamente en galego, pero a editorial elixiume para facer as memorias e decidín recordar que era un tempo monolingüe: onde por decreto o ensino facíase en castelán. Remato en 1974 cando participei nas manifestacións contra a execución de Puig Antich por garrote vil, o primeiro acto consciente da miña vida política. Rebelábame contra esa tolemia. Toda a miña educación foi en castelán, pero contactaba co galego nos meses de verán na aldea. Xa na universidade empecei a reflexionar sobre a valorización das linguas. E despois contactei cos traballadores, tanto no mar como exercendo por breve tempo a profesión de médico. Moita xente vivía toda a a sua vida en galego e merecía ser tratada co mesmo agarimo que os que falaban en castelán. O meu pai traballaba nun ultramarinos co meu avó, e explicoume que había que expresarse na mesma lingua que os clientes.
Como vivía vostede a lingua galega entón e agora?
O galego estaba prohibido no ámbito oficial, pero seguía falándose nas clases traballadoras e rurais. Agora a situación modificouse e hai unha desafección polo galego difícil de entender. Din que é máis importante saber español para abrir as portas do mundo. Pero ti onde vas a traballar, en Nova York ou en Cee?
A súa memoria pasea por cancións, cromos, películas. Ou comidas como os boliños de coco e as galletas con salchichón. Cal é a súa magdalena de Proust?
A magdalena de Proust da miña infancia eran as filloas que facía a miña nai, como conto no meu libro de relatos 55. Cando a miña nai me pasaba a primeira filloa para saber se estaba ben de sal. A miña nai segue entre nós con máis de 90 anos. E cando quero regresar a ese momento, pecho os ollos e sinto o arrecendo do touciño na tixola.
Vostede é médico, biólogo, escritor, tradutor. Un ao longo da súa vida pode fabricarse unha identidade, por exemplo cando vostede cambiou o seu nome para escribir?
Eu fabriqueime varias identidades, podes ter varias vidas nunha. A semana pasada acabamos unha reunión internacional en Algarve, despois de dez días decidindo sobre as cuotas do atún no Atlántico entre todos os países. Ese señor que representaba á UE nas negociacións parécese pouco ao que acaba de saír dunha clase de taichí, ou ao que esta tarde traballará nunha asociación cultural en Vigo sobre unha exposición fotográfica do río Lagares. Iso é ter varias vidas nunha.
“Esa infancia en Santiago era triste porque a sociedade vivía na apariencia, ti vías a tristeza na cara dos maiores”
La otra vida parte de recordos illados, como o Amarcord de Fellini ou as aventi de Marsé. Que técnica usou na súa escritura?
Como explica o limiar, escribín o libro a partir de dúas viaxes de tren entre Vigo e Padrón. Aí elaborei unha estructura baseada en flashes, son vivencias que non aparecen de xeito cronolóxico senón tal e como irrumpían na miña memoria. Así as recollín no caderno de notas. Un pode ter unha imaxe idealizada da infancia e a primeira adolescencia. Pero era un tempo gris porque chovía sen parar, como recordo do camiño ao colexio. Esa infancia era triste porque a sociedade vivía moito na simulación e na apariencia, os nenos debían ir ben peiteados e coa palma no Día de Ramos. Sempre había que bendecir un negocio ou unha casa, a relixión ocupaba unha parte moi importante na vida. E tiñas que aparentar que eras afecto ao Réxime, porque se non o párraco non daba o papel para casar ou non tiñas o pasaporte para viaxar a outros países. Ti vías a tristeza na cara dos maiores, había que facer cousas para que non dixeran que eras pobre ou que non eras unha persoa crente.
Regresando a Fellini, hai toques de realismo máxico no libro. Como ese Xavier Queipo bebé co brazo alzado como un fascista.
A miña nai contoume a historia e para min é verdade. Hai que ter un rexistro da época de 1957, porque ninguén na casa tiña cámara de fotos. Cando tiñas uns meses e na pequena burguesía, facías unha foto nun estudo en pelotas enriba dunha manta. Non é realismo máxico, foi así: cando me sacaron de dentro da miña nai dislocáronme un ombreiro, e tiven que levar unha férula durante un par de meses. Ía na silla do bebé co brazo en alto, quedaría moi ben nunha película. Supoño que iría oculto porque na realidade os nenos mancados estaban agochados, non se vían nenos co síndrome de Down pola rúa porque non os sacaban. Iso é fascismo puro, era nazismo. Facíase todo por simulación.
“Sempre é unha sorpresa a aparición do desexo sexual”
Estas memorias viaxan polo Santiago dos 60, con elementos desaparecidos como o edificio Castromil e outros aínda presentes polo menos ata recentes tempos universitarios: frío, rúas estreitas, pequenas tendas. Como captou esas sensacións?
Por cuestión dunha memoria apoiada nun álbum de fotos, desde que era neno ata os 15 anos. Ao ver ese rexistro fotográfico aparecían os recordos. Tamén van ligados á música, a televisión... encendías a tele e aparecían melodías en italiano ou francés, e toda a familia ao redor. Son lembranzas que chegan por diversos camiños, a mente ten un entramado logarítimico moi complexo.
E a familia sempre aparece como telón de fondo, coas súas estranas dinámicas. Toda familia ten os seus segredos?
Todas as familias temos segredos, ou a maioría si que os temos. Desde que había fuxidos ou maquis, con moitos recordos e vivencias relacionadas nas xeracións anteriores á Guerra Civil. Despois a sociedade evolucionou moito, pero nos tempos dos que falo as persoas cun comportamento sexual considerado entón fóra da norma tiñan que emigrar a Barcelona, Madrid ou Francia. Lembro a un veciño da parroquia de Iria (Padrón) que tivo que marchar a Francia porque era gay, e alí decidiu adicarse ao music hall.
Cara ao final deste libro irrumpe o desexo. Como recibiu esta chegada á súa vida?
Sempre é unha sorpresa a aparición do desexo na vida, do desexo sexual. Coincide coa aparición dunha conciencia analítica que permite precisamente analizar o que vives, algo que acontece entre os 14 e os 16 anos. E podes levalo con tranquilidade dependendo do entorno. Na irrupción da miña conciencia sexual e da política non tiven apoio, porque era unha época distinta.
