Custa imaxinar unha cidade da Coruña "rural", con gando en réxime extensivo, agras de cultivo con todo tipo de hortalizas e cereais, valos de pedra centenarios, regatos e camiños de terra. Pero esa Coruña existiu, e hai non moito tempo. Observando con atención o magnífico cadro de Alejandro Ferrant de 1891, custodiado no Museo de Belas Artes da Coruña, podemos albiscar parte destes elementos. Este lenzo está pintado desde a zona dos Castros „ou quizais Eirís„, coa Torre de Hércules de inconfundible fondo.

Non sería ata os anos 50 e 60 cando esta paisaxe tan bucólica mudou por completo: a apertura de estradas, paralela a unha maior urbanización destas contornas da periferia do núcleo urbano da Coruña, acabou cunha estrutura da paisaxe singular e cos seus elementos. Canalizouse o río de Monelos desde a Granxa Agrícola Experimental do mesmo nome ata a súa desembocadura; parte da Granxa pasou a ser a segunda fase do polígono de vivendas de Elviña. As vacas e o cereal foron acantoados primeiro para logo desaparecer. Esvaecéronse baixo o asfalto e o cemento a ponte da Gaiteira „ou do Gaiteiro„, Os Muíños „con maiúscula, porque os había„ e O Corgo. A Ponte da Pedra pasou de ser un cruce de canles do Monelos a un cruce de estradas. O "progreso" foi tan efectivo como acelerado, e a planificación só considerou as máximas do "todo recto, todo cementado, todo moderno". Non houbo lugar para conservar, por exemplo, un cachiño emerxido do río de Monelos dentro da cidade, como zona verde para o lecer da cidadanía. Non quedou rastro dos muíños „nin sequera como elemento museístico ou patrimonial„, nin tampouco daquelas parcelas de cultivo máis fértiles que puideran ser usadas como hortas urbanas, que xa daquela comezaban a proliferar nalgúns puntos de Europa.

Ferrant puido coñecer aló polo 1891 aínda outros elementos da paisaxe máis singulares se cabe: un litoral rochoso desde a illa de Santo Antón „co seu castelo„ ata A Pasaxe, con peiraos austeros pero eficientes, coroados polo castelo de San Diego e salpicados de cons e illotes rochosos, como a illa dos Xudeus. Tamén puido ver fluír ininterrompidos regatos polo val de Bens „na actual refinaría„, ou entre Visma e San Roque, ou mesmo en Riazor. Mesmo divisou Monte Alto sen apenas edificacións, algo que se pode ver perfectamente no seu cadro.

Xa daquela desaparecera a marisma da Palloza, co seu muíño de mareas, onde vertían as súas augas o río de Monelos e o rego dos Xudeus, que foron desviados do seu curso. O ambiente palustre, cheo de xuncos e de lama, debía ser similar ao que se atopa noutras aceas do litoral, como a de Fonteculler na ría do Burgo ou, máis lonxe, no río Xubia en Narón ou na Senra en Ortigueira. En tempos máis pretéritos podemos incluso inferir o aspecto orixinal do istmo areoso que conectaba „e de feito conecta„ a que debeu ser a illa de Monte Alto co continente, na zona dos actuais Cantóns.

A modo de conclusión, é evidente que o progreso da cidade da Coruña foi indiscutible (e lóxico) desde a época de Ferrant. Pero as análises críticas desde progreso, desde o punto de vista naturalista, arquitectónico ou social, son necesarias, para tentar identificar aqueles acertos, pero tamén os erros, para así artellar solucións de futuro sólidas e ben argumentadas. O que a día de hoxe é "moderno" non é tapar ríos, senón sacar os que están entubados á superficie. É "moderno" crear espazos verdes para a saúde social e para dar un maior valor económico aos barrios. E tamén é "moderno" aprender do coñecemento tradicional no aproveitamento do terreo, para, por exemplo, identificar as parcelas máis aptas para eventuais cultivos.

A Coruña segue en expansión, e moitos dos elementos de maior valor natural actuais están a día de hoxe ameazados: os últimos restos do río de Monelos, as derradeiras agras de cultivo do concello en Feáns ou os resistentes valos artesanais de pedra e gando en réxime extensivo da Gramela ou Visma. Terán que coñecer os nosos bisnetos todos estes elementos só por imaxes en museos? Agardo que non.