Recentemente coñecimos a sentenza do Xuzgado de Primeira Instancia da Coruña sobre a demanda da Avogacía do Estado sobre o Pazo de Meirás. Todas as voces sobre o tema tiñan unha unánime conclusión: é a investigación histórica realizada e a elaboración dos informes pertinentes os que decantan de xeito moi claro a resolución final. Resulta moi evidente nestes momentos que a sociedade española demanda arranxar o seu pasado. Pero tamén precisa que llo expliquen ben. Dende o rigor e dende a crítica das fontes, dende a profesionalidade e a honestidade do traballo. Fora dos tópicos sinxelos e recurrentes. Realizando todas as preguntas que fagan falta para descubrir respostas.
Para nós os historiadores, o que vimos de amosar á nosa sociedade nestes días, non era novo. O que non estaba era recoñecido. Centenares de miles de páxinas lévanse escrito do mesmo xeito que estas que veñen de ser presentadas hai pouco, pero cunha diferencia sustancial. Enorme. O concepto que cambia é que non hai outro xeito de entrar a xulgar uns feitos de hai oitenta anos se non é a través dos profesionais da historia. De feito semella que moitos descubriron ese papel sempre reivindicado de notarios do pasado. Repito: non xuíces, notarios. Que aínda que a lexislación de hoxe non sexa sustancialmente diferente daqueles anos nalgúns puntos, precisamente o que cambia a nosa visión non é a letra, é a música. O determinante non é o texto, é o contexto. Por riba da teoría a súa práctica.
Que foi o franquismo para a maioría da nosa sociedade? A verba que millor define a actitude das persoas daqueles actos foi a da supervivencia fronte a unha situación imposible de cambiar. Que lles quedou daqueles anos? Unha mestura entre silencio forzado e temor. Sen esa sensación de asfixia, de vixilancia permanente, de desconfianza latexante e viva, de anulación dos dereitos máis elementais de expresión? non se pode entender que significou realmente o franquismo. Esa realidade, esa sombra da ameaza ante a impunidade da forza é absolutamente común.
Esta sentenza representou para moitos de nós un triunfo. Un ditame, permitídeme a redundancia, histórico. Unha vitoria totalmente pacífica e incruenta levada a través da razón, do debate aberto e da reflexión. O resultado do ditame trasmitiunos á maioría de nós a sensación de que deixaban de tratarnos como contadores de relatos. A Historia non é así. O seu método de traballo verifica como poucos as súas hipóteses e pregúntase de xeito constante sobre a súa fiabilidade. Mesmo castígase cun exercicio constante de autocrítica sobre o propio pensamento de cada quen.
O xuízo representa un punto de inflexión na consideración do noso traballo pola sociedade. O cambio foi que aos historiadores fixéronnos caso. As argumentacións xurídicas precisaban do traballo profesional do historiador na defensa das alegacións do Estado. Nos últimos corenta anos democráticos non houbo unha sentenza como esta na que os resultados da investigación histórica influiran tanto na resolución realizada. Nin tampouco que determinaran de xeito tan rotundo o rumbo futuro da nosa convivencia.
O traballo que fixemos na elaboración dos informes da Deputación da Coruña e do Comité de Expertos da Xunta de Galicia considero que resultou dun xeito tan positivo precisamente porque foi abordado dende o principio cos ollos do profesional da Historia: sen prexuízos, con total liberdade, analizando directamente os feitos, de xeito absolutamente independente da ideoloxía particular de cada quen. Como ben di a sentenza, as tarefas realizadas foron un exemplo de madurez democrática. Constituiron un exercicio de recuperación da autodignidade colectiva, un traballo en común de absoluta liberdade interpretativa. Construindo democracia cos feitos, non coas palabras.
Na miña opinión as consecuencias que derivan desta sentenza poden ser aínda máis concluíntes para deixar atrás o franquismo que a mesma exhumación dos restos do dictador do Val dos Caídos e o traslado ao seu panteón familiar. Ó fin é o cabo esto último foi unha acción de grande intimidade persoal. O Pazo de Meirás é o grande símbolo do franquismo.
Meirás ten un pasado lóxicamente previo ó momento en que a Junta Pro Pazo lle regala o inmoble ó Xefe do Estado e Caudillo. A presenza da autoridade intelectual de Doña Emilia Pardo Bazán chega ata hoxe en día. Hai no Pazo unha confluencia de memorias moi interesante dende a perspectiva do Historiador, que dota de maior riqueza aos seus contidos. Pero cando un fala de franquismo fóra de Galicia, a primeira imaxe que se lle ocorre é Meirás. Calquera visitante que se achegue ao recinto amurallado do Pazo vai pensando que vai entrar no franquismo.
O Pazo é a imaxe que a ditadura sempre quixo dar de sí mesma: paz, tranquilidade, confianza, moderación, orde? Meirás foi moi difundido na propaganda do réxime. Era a imaxe do descanso necesario do líder residindo nunha orde baseada na tradición do paso do tempo e que amosaba reacción a calquera cambio que molestara aquela comodidade acadada. Non coñezo millor exemplo en todo o Estado para explicar o que se sentía interiormente naquel réxime.
O franquismo resulta necesario ser interpretado na súa xusta medida, para comprendelo, non para compartilo. Non é posible combatir aquelo que non se coñece. Nestes días observamos como resulta necesario amosar toda a complexidade dunha ditadura militar que permaneceu co control total do poder do Estado case catro décadas. Un réxime que, baseado nese temor e silencio, exerceu unha represión física e mental invisible para moitos que provocaba a millor das censuras posibles: a autocensura. As sensacións do franquismo máis real, máis cotián, máis interior, están aí, en Meirás, moito máis que noutros lugares. Tras pasar máis de oitenta anos, a Historia, a percepción do acontecido, aparece como a clave da análise: a música da letra.
*Emilio Grandío Seoane é historiador, autor do Informe Histórico-Xurídico da Deputación da Coruña e membro do Comité de Expertos da Xunta de Galicia sobre o Pazo de Meirás
